پیشینه اساطیری جشن یلدا

جشن یلدا برای ما ایرانیان از اهمیت ویژه ای برخورداراست. در این شب که به عنوان طولانی ترین شب سال نامگذاری شده است، ما دور هم جمع می شویم و با خوردن هندوانه و انار و آجیل آن را جشن می گیریم. اما جالب است بدانید جشن یلدا پیشینه‌ای هفت هزار ساله دارد و مربوط به دوره پیش زرتشتی است.

یلدا به چه معناست؟

کلمه یلدا به معنای میلاد است در حقیقت جشن تولد را به یاد می آورد و همانطور که می دانیم جشن تولد حضرت مسیح نیز هست.

در این مقاله می کوشیم ارتباط جشن یلدا را با تولد حضرت مسیح و مصادف شدن آن را با کریسمس بررسی کنیم. اسطوره مربوط به شب یلدا بسیار جالب و شنیدنی است و مربوط به ایزدمهر می باشد.

ارتباط مهر با خورشید

ایزد مهر یکی از مهم‌ترین ایزدانی است که در دوره پیش از دین زرتشت به صورت مستقل مورد توجه ایران و هند باستان بوده است . مهرپرستی در سده های بعد در قالب یک دین مستقل به اروپا نیز راه یافت و پیروان بسیاری داشت.

ارتباط ایزدمهر با خورشید داستان جالبی دارد. در اساطیر آمده است هنگام زایش ایزدمهر که در درون غاری اتفاق افتاد، مهراز صخره‌ای به دنیا آمد. در حالی که روی سریک کلاه فریجی ، دردستش یک مشعل (نما نور) و در دست دیگرش یک چاقو(برای کشتن گاو یکتا آفریده) وجود داشت.

وقتی ایزدمهر به جهان پا نهاد، تصمیم گرفت قدرت خویش را بیازماید. او به عنوان حریف خود خورشید را برگزید و خواست تا با او کشتی بگیرد. خورشید که فکر می کرد در این نبرد پیروز خواهد شد این پیشنهاد را پذیرفت. اما ایزدمهر بسیار قوی تر و سرسخت تر از آن بود که از خورشید شکست بخورد. بنابراین خورشید با تمام نیرومندی اش مغلوب ایزدمهر شد و ایزد مهر او را بر زمین کوبید.

پس از به زمین خوردن خورشید، ایزدمهر دست راستش را به سوی او دراز کرد تا به نشانه دوستی او را از زمین بلند کند.

جالب است بدانید رسم دست دادن که در بین تمامی فرهنگ های دنیا امری رایج است و برای نشانه احترام و دوستی به کار میرود، در این داستان اساطیری ریشه دارد.

از آن لحظه ایزد مهر و خورشید دوستان یکدیگر شدند و به این خاطر پیوندی جدا ناپذیر با هم دارندو تاجی از پرتو های خورشید که در نقش های ایزد مهر برسر او وجود دارد نیز نمادی از همین داستان اساطیری است.

در این اسطوره شب یلدا در حقیقت شب تولد ایزد مهر است. و به همین علت همیشه ایزد مهر را به اشتباه با خورشید یکی میدانستند.

در اساطیر باستانی ایزدمهراینگونه توصیف شده است: مهرایزد هزارچشم و ده هزارگوش دارد و گردونه ای (ارابه) دارد که چهار اسب آن را می کشد و می‌تواند با آن گردونه بر فراز آسمانها به پرواز درآید.

جشن یلدا نماد چیست؟

یکی از مهمترین تفکرات باستانی این است که نیکی و نور زاده اهورامزدا ست و تاریکی زاده اهریمن است.  بنابراین در گردش روز و شب در واقع نیکی و بدی با هم در جنگ هستند که نور بر تاریکی پیروز شود و از آنجا که این جشن مربوط به تولد ایزد مهر است، درواقع جشن یلدا نمادی است از پیروزی روشنایی بر تاریکی و یا پیروزی نیکی بر بدی.

مطالعه بیشتر ⇐  ایزد مهر در دین زردشت

درهزاره های بعدی، زمانی که دین باستانی زرتشت ظهور می کند، ایزدمهر کارکرد خود را حفظ کرده و از آنجا که دربین مردم محبوب و شناخته شده بود، به ایزدی تبدیل می شود که زیر دست و زاده اهورامزداست. مهمترین ویژگی که در کتاب های باستانی نیز به آن پرداخته شده است این است که ایزد مهر ناظر بر عهد و پیمان هاست. در واقع هر کجا که عهد و پیمانی بسته می شود، ایزد مهر ناظر بر آن است و اگر کسی پیمان را بشکند، مورد خشم او قرار خواهد گرفت. نماد این عهد و پیمان یک حلقه است که در کتیبه طاق بستان کرمانشاه نیز در دست اهورامزدا (سمت راست)به تصویر کشیده شده است به منظور اعطای حلقه پادشاهی به اردشیر دوم است (نفر وسط) و ایزد مهر( سمت چپ) با حلقه ای ازنور که روی سرش وجود دارد ، ایستاده است.

حلقه ازدواج نیز که اکنون بین تمامی فرهنگ ها موقع انجام مراسم ازدواج وجود دارد نیز بازمانده همین تفکر اساطیری است.

چرا شب یلدا جشن گرفته می شود

همانطور که می دانیم یکی از بارزترین نماد های روشنایی آتش است. اما نباید این جشن را مانند جشن چهارشنبه سوری در نظر بگیریم، زیرا جشن یلدا یک جشن خانگی است ودر این شب، آتش به صورت روشن کردن شمع و یا آتش  زیر کرسی نمادی از روشنایی در این جشن وجود داشته است.

در این شب به  یمن پیروزی نور بر تاریکی، سفره رنگین پهن می کنند. اهالی خانواده دور آن جمع می‌شوند و به خوردن آجیل های زمستانی و میوه های زمستانی مشغول می شوند،

به این امید که  تاریکی که ناشی از طولانی ترین شب سال است، نتواند بر نیکی و روشنایی فائق آید.

چرا در جشن یلدا با انار و هندوانه از مهمانان پذیرایی می شود ؟

از آنجایی که رنگ قرمز و نارنجی یادآور رنگ آتش، گرما و روشنایی است، شاید یکی از دلایل انتخاب میوه هایی همچون انار خرمالو و هندوانه برای پذیرایی در این جشن همین موضوع باشد،  تا هرچه بیشتر از نماد های مربوط به روشنایی و آتش استفاده شود و مورد توجه قرار بگیرد.

از طرفی شاید توجه به جغرافیای باستانی نیز در انتخاب این میوه ها مورد توجه بوده باشد، چرا که در جغرافیای باستانی زمین مسطح است و آسمان مانند پوسته تخم مرغی زمین را احاطه کرده است و در جشن یلدا هندوانه و انار نمادی از جهان هستی هستند که با شکافتن میوه ، نور به درون آن راه می یابد و همه جا نیک و روشن می شود.

افسانه های مرتبط با جشن یلدا

در مناطق جنوبی کشورمان ایران، افسانه های متعددی در مورد جشن شب یلدا وجود دارد که بعضی از آنها بسیار جالب توجه اند. یکی از زیباترین اساطیر مربوط به مناطق جنوبی کشوراست. در این  مناطق مردم معتقدند شب یلدا، ایزدان به شکل هیزم شکنانی به خانه آنها می آیند و برای افروختن آتش پشت درهیزم میگذارند و وقتی شخص آن هیزم را به درون خانه می آورد، تبدیل به شمش طلا خواهد شد.

همین داستان ها و افسانه ها در صده های بعدی به فرهنگ های دیگر منتقل می شود و شکل دیگری به خود می گیرد، جالب اینجاست که شخصیت بابانوئل که کلاه فریجی به سر دارد و گردونه اش در آسمانها پرواز می کند نیز از همین افسانه نشأت گرفته است.

ارتباط تولد حضرت مسیح و شب یلدا

همانطور که می دانیم تقویم باستانی یک تقویم چرخشی بوده است در این چرخش و انتقال روزها و ماه ها، تولد حضرت عیسی مسیح نیز به شب یلدا منتقل شده تا با این افسانه همزیستی منحصر به فردی ایجاد کند، تا تولد حضرت مسیح با تولد مهربه عنوانی نمادی از نور، همزمان باقی بماند.

سخن آخر اینکه جشن یلدا پیشینه ای چند هزار ساله دارد و مخصوص یک دین و آیین نیست. این جشن در حقیقت یک جشن ملی و ایرانی است که با وجود تغییرات بسیار، بعد از هزاران سال برای ما به عنوان میراث فرهنگی باقی مانده است و ما به عنوان ایرانیانی که وارث این  میراث فرهنگی ارزشمند هستیم، باید هرچه بیشتر در پاس داشت این آیین و جشن زیبا بکوشیم.

نویسنده: نوشین سپیدکار