آنلاین
زیگورات چغازنبیل نمونه اعلای هنر و معماری دوران عیلامی
دی
زیگورات چغازنبیل ( بنای پلکانی) نمونه اعلای هنر و معماری دوران عیلامی با قدمتی بیش از ۳ هزار سال است که در زمره آثار به ثبت رسیده ایران در یونسکو است.
زیگورات بنای مذهبی مطبقی است که به منظور مطالعات ستاره شناسی ساخته و مورد استفاده قرار می گرفته است. زیگورات چغازنبیل، انعکاسی از مفاهیم و باورهای اعتقادی-معنوی تمدن عیلامیان است . عیلامیان از قدیمی ترین تمدن های فلات ایران اند که در بیشترین ارتباط با اقوام بین النهرین بوده اند. حکومت عیلام در حدود سه هزار سال پیش از میلاد در منطقه جنوب غربی ایران تشکیل شد. چغازنبیل، که به نام مجموعه مذهبی دوراونتاش نیز شهرت دارد ، سازهای است سمبولیک و نمادین که در کنار ویژگی اقلیمی، مجموعه ای موفق از باورها و فرهنگ آیینی تمدن عیلام است. چغازنبیل در چهل و پنج کیلومتری جنوب شهر شوش در نزدیکی منطقه باستانی هفت تپه در استان خوزستان واقع می باشد و شوش را به یکی از اماکن دیدنی و باستانی ایران تبدیل کرده است.
تمدن عیلام
تمدن عیلام یکی از قدیمی‌ترین و نخستین تمدن‌های جهان است. پیشینه آن به ۵۰۰۰ سال پیش می‌رسد. منشاء و نژاد عیلامی مشخص نیست ، اما بیشتر پژوهشگران آنان از نژاد اقوام آسیایی میدانند. عیلامیان نه آریایی بودند و نه سامی. برخی از پژوهشگران عیلامیان را با دراویدیان هند هم خانواده میدانند.
مهمترین مرکز زندگی عیلامیان درآن زمان خوزستان، شوش بوده است. شوش علاوه بر آنکه در زمان عیلامیان پایتخت این تمدن بود ، در زمان هخامنشیان نیز ، این برگزینی مجدد تکرار شد.
عیلامی‌ها سرزمین خود را حَتمَتی و همسایگانشان آنان را عیلامیان میخوانند. نظام حکومت عیلامی ها پادشاهی بود و سلاطین عیلامی دو پایتخت یا مرکز حکومت در شوش وآنشان داشتند. شوش تقریبا در حدود همین شهر شوش کنونی در خوزستان واقع شده وانشان در پارس(فارس کنونی) قرار دارد.
این فرضیه درباره اقوام این تمدن وجود دارد که بومی های این قوم از نژاد حبشی بودند.
ادوار تمدن عیلام
باستان‌شناسان تاریخ عیلام را به چهار دوره مقدم، کهن، میانه و جدید تقسیم کرده‌اند. از دوره عیلامی مقدم که هنوز خط میخی ابداع نشده بود، اطلاعات زیادی ثبت نشده است بنابر این تفسیر ادوار ، از دوره کهن آغاز میشود.
عیلام کهن
عیلام کهن ابتدای حاکمیت دولت عیلام از سال ۲۷۰۰ تا ۱۶۰۰ پیش از میلاد را در بر می‌گیرد. سرزمین عیلام در این دوره سرزمینی کوهستانی و به دور از هرگونه امکانات بود. دور بودن قلمرو عیلام از تمدن و تجارت، به‌دلیل فقدان راه‌های مساعد بوده است.
عیلام میانه
از سال ۱۵۰۰ تا ۱۱۰۰ پیش از میلاد را شامل میشود. در دوره میانه، شاهان سلسله عیلام عنوان «شاه شوش و انشان» را برای خود برگزیدند. این دوره از حکومت عیلام را میتوان درخشان‌ترین دوره این حکومت از نظر اقتصاد، هنر و معماری به شمار آورد.
بیشتر معابد عیلام در این دوره ساخته شد. دوره میانه دوره‌ای است که این حکومت شاکله کاملا عیلامی به خود گرفت . زیگورات چغازنبیل که از لحاظ وسعت و جذابیت در معماری، با اهرام مصر قابل مقایسه است، در این دوره ساخته شد.
عیلام نو
از سال ۱۱۰۰ پیش از میلاد تا سال ۵۳۹ بعد از میلاد را شامل میشود. در دوره عیلام نو، آریایی‌ها ( مادها) مهاجر وارد فلات ایران شدند. مهاجرت آریایی‌ها سبب محدود شدن قلمرو عیلام میانه شد. با حضور دولت ماد در ایران، قلمرو عیلام از انشان به شوش محدود شد.
حکومت عیلام در فلات ایران در حدود چندین هزار سال دوام داشت. عیلامی‌ها در سرزمینی کوهستانی، حکومت ملوک‌الطوایفی خود را بنیان نهاند و سپس در دوره‌های بعد با روی کار آمدن پادشاهان قدتمند، توانستند حکومت خود را توسعه داده و بر تمامی جنوب غرب ایران مسلط شوند. عیلامی‌ها در نبرد با بابل، توانستند بر آن مسلط شوند و مجسمه مردوک، خدای بزرگ بابل را به سرزمین خود انتقال دهند.
حکومت عیلام مانند هر حکومت دیگری به اوج خود رسید و توانست تمدن و معماری قابل ملاحظه‌ای را در عصر خود به نمایش بگذارد. اما این حکومت مقتدر نتوانست در برابر پادشاه بزرگ آشور، یعنی آشور بانی‌پال، ایستادگی کند و در سال ۶۴۰ پیش از میلاد، به او تسلیم شد. آشوربانی پال قلمرو حکومت عیلام را با خاک یکسان کرد به‌طوری که چیزی از آن برجای نماند. آشوربانیپال در کتیبه‌ای که از خود به‌جای گذاشت شرح این فتح و نابودی را داده است.
نوشتار و گفتار تمدن عیلام
گفتار اهالی عیلام، آنزانی بود و پس از آن، زبان سومری و سامی در آن رواج یافت. اگرچه سال‌های زیادی در عیلام، کتیبه‌ها به زبان سومری و سامی نوشته میشد، اما زبان آنزانی بین مردم عادی معمول بود. این زبان دوباره در ۱۵۰۰ پیش از میلاد زنده شد و زبان تمدن عیلام شد.
عیلامیان ، بسیاری از ویژگیهای تمدن سومر از جمله یاد گرفتن خط میخی و جایگزین کردن آن به جای خط تصویری خود دریافتند. عیلامی ها از نخستین اقوامی بودن که دارای مدارک مکتوبی بوده اند و کارهای اداری را با دستور العمل های مکتوب انجام میداده اند.
نوشتار در این تمدن دریافت و برداشتی از خط سومری ها بود .این خط بعدها با خطوط دیگر از جمله خط بابلی ادغام شد. درواقع عیلامی‌ها از خط میخی استفاده می‌کردند. اگرچه شکل ظاهری خط عیلامی‌ها از سومر گرفته شده است، اما خط میخی عیلامی، یک خط مستقل است، یعنی علامت‌هایی که در این خط استفاده میشود، لزوما نماینده آوایی نیستند که از همان شکل در خط سومری به دست می‌آید.
در گویش محلی چغا به معنی تپه وزنبیل از دو واژه زنگه نام محل و ویل به معنی شهر شهر تعریف گردیده است. بر این اساس، زیگورات چغازنبیل بنای مذهبی چندین طبقه ای است که روی شهر تپه ماهور زنگه قرار گرفته و برای اجرای آئین های مذهبی از آن استفاده می شده است.
مذهب در تمدن عیلام
منابع موجود نشان می‌دهند از نظر مردم عیلام، عالم پر از ارواح بوده است. خدای بزرگ عیلام، اینشوشیناک، خدایی بود که تنها شاهان و کاهنان اجزه پرستش او را داشتند.
۶ خدای در تمدن عیلام برای پرستش وجود داشت که مردو عامه میتوانستند آنان را بپرستند. مردم عیلام همچون بابلی‌ها، مجسمه خدایان را میساختند. پیش تر گروهی از ارواح پستش میشدند که به باور عیلامی ها هر کدام خدای مکانی بودند.
عیلامی‌های هم چنین برخی از درختان و حیوانات را مقدس می‌شمردند. آنها به عناصر طبیعت احترام می‌گذاشتند. خورشید به علاوه ماه و ستارگان در راس این عناصر قرار داشتند.
با گذشت زمان، خدایان و رب‌النوع‌هایی در عیلام دیده میشود که در آنها سر انسان و هیکل حیوانات با هم ترکیب شده‌اند. برای مثال ترکیب سر انسان با هیکل شیر در بین آثار عیلامی دیده میشود که به خدایان محافظ مشهور بودند. در مراحل بعد دوره حاکمیت عیلام، خدایان به‌شکل انسان ترسیم میشدند و طبق نقش و کارکرد آنها، نام‌هایی برای آنها در نظر گرفته شد.
پیش از پرداخت به جزییات چغازنبیل، ابتدا به تعریف مختصری از ماهیت و ساختار بنای زیگورات میپردازیم.
زیگورات
زیگورات ها بنایی مربع شکل و خشتی است که از عقاید مذهبی و آیینی جهان باستان نشانه دارند. زیگورات‌ها که برخی منشا آنها را سومری دانسته‌اند معابدی مرتفع و مطبق وپلکانی‌اند و به صورت هرمی ساخته میشده است که بین سه تا هفت طبقه ارتفاع دارند. پرستش گاه معبد در بالاترین طبقه آن قرار میگرفته است. و از سوی پادشاهان و بزرگان شهر برای عبادت خدایان و انجام مراسم مذهبی و آیینی برپا می‌شده‌اند.
كلمه زیگورات تلفظ امروزی کلمه ( زیقورتو) است که ریشه اکدی دارد. ساخت اینگونه بناها در همه فرهن گهای باستانی مرسوم بوده است. زیگورات ها با هدف نزدیكی به جایگاه خدایان ، با الهام از کوه ها، در مرکز شهر های بزرگ و باستانی ساخته میشدند.
قدیمی ترین زیگورات های ایران عبارتند از :
زیگورات شوش متعلق به ایلام قدیم، در حدود 3800 سال پیش كه اكنون از بین رفته است .
زیگورات كنار سندل در منطقه جیرفت كه به تازگی از دل خاك بیرون آمده است و از زیگورات چغازنبیل قدیمی تر است. این زیگورات متعلق به قوم آرتا بوده.
زیگورات هفت تپه كه به دوره ایلامی میانه تعلق دارد.
زیگورات چغازنبیل كه بزرگترین و سالمترین زیگورات شناخته شده جهان است و در نزدیكی زیگورات هفت تپه قرار دارد. این زیگورات نیز به دوره عیلام میانه تعلق دارد و سه طبقه از این زیگورات سالم مانده است.
نخستین زیگوراتی كه توسط باستان شناسان كشف شد زیگورات دورشاروكین در پایتخت آشور بود. این زیگورات به دستور آشوربانیپال شاه آشوریان در 630 پ م ساخته شد. هم اكنون سه طبقه از آن بر جا مانده است. طبقات مختلف این زیگورات از پایین به بالا به رنگهای سفید و سیاه و قرمز رنگ آمیزی شده بود.
زیگورات اور كهن ترین زیگوراتی كه در بین النهرین توسط باستان شناسان كشف شده است در شهر باستانی اور قرار دارد . توسط اورنمو موسس سلسله سوم اور برای( نن ) خدای ماه ساخته شده است. این زیگورات سه طبقه بوده كه اكنون طبقه اول آن باقی مانده است و سه رشته پلكان به طبقه بالای آن راه داشته است .
از دیگر زیگورات های معروف دنیای باستان عبارتند از زیگورات بابل كه به خانه رابط زمین و آسمان شهرت دارد و ارتفاع آن 88 متر بوده است.
زیگورات شهر نمرود كه برای مردوك و ایشتر خدایان آشوری میلاد ساخته شد.
تاكنون 11 زیگورات از روی منابع مكتوب تاریخی و 21 زیگورات توسط كاوشهای باستان شناسی كشف شده است. از آنجا که تمرکز ما در این مقاله بر زیگورات چغازنبیل است، ادامه مقاله را به سمت بررسی این بنا جهت میدهیم.
زیگورات چغازنبیل
زیگورات چغازنبیل به نام مجموعه مذهبی توسط اونتاش گال پادشاه بزرگ عیلام باستان و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، نگهبان شهر شوش، ساخته شده است. چغازنبیل به دوراونتاش نیز شهرت دارد.
این معبد برای پرستش اینشوشیناک، ایزد نگهبان ساخته است. زیگورات چغازنبیل در چهل و پنج کیلومتری جنوب شهر شوش در نزدیکی منطقه باستانی هفت تپه در استان خوزستان واقع می باشد و شوش را به یکی از اماکن دیدنی و باستانی ایران تبدیل کرده است.
زیگورات چغازنبیل چه گونه کشف شد؟
شخصی به نام ژاک دمرگان که زمین شناس بود، اطلاعیه ای داد که در آن گفته شده بود که در زمین های جغازنبیل معدن های نفت وجود دارد. ۵۰ سال بعد عده ی از مهندسان در همان منطقه حفاری های نفتی می کردند که آجری منقوش به نوشته ای را پیدا کردند. باستان شناسان پس از مطالعه ، گمانه هایی درباره تاریخی بودن منطقه به مطرح کردند و این موضوع باعث شد تا تحقیقات روی این منطقه شروع شود . پس ازکشف این بنا در یونسکو به ثبت جهانی رسید.
درباره مصالح ساخت این بنا شایان ذکر است که، آجر تنها مصالحی نبوده که در ساخت این بناها به کار می رفته است. آجر یکی از اصلی ترین المان ها و یک عنصر کامل کننده بوده است و از آن در دیگر بناهای تاریخی ایران مثل تپه های سیلک کاشان هم استفاده شده است، اما بیشترین عنصری که در ساخت این سازه به کار رفته است، خشت است و در کنار خشت، از آجر هم برای محافظت از خشت که زودتر دچار فرسایش و فرسودگی می شود استفاده می شده است. این آجرها همگی پخته شده و بعد روی آن ها نوشته هایی نوشته شده است.
اما آنچه درباره چغازنبیل جای تامل و تفکر دارد، این است که این بنا دارای نقاط عطف نشانه شناسی است که این بنا را تجلی ای از نماد و نشانه ها کرده است. منظور فرم و ساختار این زیگورات است که بر آن بار آیینی و اعتقادی اضافه کرد که نمونه های مشابه آن در دیگر آثار هنری تمدن های باستانی دیده شده است و تجلی و احیا کننده یک اعتقاد یا اتفاق محیطی یا درونی است.با ذکر مثال به توضیح بیشتر آن میپردازیم.
تجلی کوه در زیگورات چغازنبیل
کوه، چشم را از نازل ترین نقطه زمین به بالاترین مکان که روبه سوی آسمان لایتناهی دارد، سوق میدهد. بیشتر پرستشگاه های دنیا، به شکل هرمهای نوك تیز ساخته شده اند.
در باب جنبه مقدس کوه، باید گفت، چون کوه مرکز و محور عالم تصور میشد و بنا بر روایتی اصل خلقت از این مرکز آغاز شده و در مقایسه با هر مکانی به آسمان نزدیکتر بود، فضیلت قدسی دارد. قله آن نیز، اوج تقدس و رهبانیت انگاشته میشود و محور قائم آن معرف مسیری بود که به واقعیت و حقیقت متعالی منتهی میشود.
در اکثر فرهنگ ها صعود از کوه ، نماد عبور از یک مرتبه به مرتبه دیگر است و نشان خضوع و خشوع در برابر خدایان است. در زیگورات چغازنبیل این مراتب با طبقاتی بودن معبد بروز میکند. بنایی با پنج طبقه متحدالمرکز و با ارتفاعهای متفاوت که هرکسی بر اساس میزان فضیلت و احترامش اجازه صعود به طبقهای خاص و تعیین شده را مییابد.
از نظر مردم باستان ، بهشت بر فراز بلند ترین کوه ها قرار دشته است. بهشت، ناف زمین بود داشت. بنابراین مردم برای شبیه سازی و نزدیک شدن به بهشت متعالی، دست به ساخت معابدی مرتفع و مطبق زده و آخرین طبقه آن را به نشان بهشت موعود، عمدتاً با کاشیهای رنگارنگ، طلا و فلزات گرانبها آذین بستند.
طبقه آخر زیگورات که نمادی از قله کوه است، رکن اصلی معابد پلکانی است و در حکم قله کوه، جایگاه پادشاه و مجسمه های خدایان است. این طبقه مکانی برای عروج ارواح به آسمان و رسیدن به جایگاه ابدی شان است.
تجلی خورشید و ماه در زیگورات چغازنبیل
عیلامیان به خدایان متعدد معتقد بودند. یکی از آنها، خدای خورشید بود که (ناهونته )مینامیدند.
طبق باور آنان، برخی خدایان، ارواح پادشاهان و کاهنان برجسته در خورشید ساکن بودند. زیگورات ها نیز دراین بین نقش واسطه ای برای نزدیک شدن به خورشید را داشتند. علوه بر آن ، حرکت نور خورشید بر طبقاتشان به نوعی ساعات اوقات روز، روزهای ابتدایی و میانی هر فصل و حتی چهارفصل سال را مشخص میکرد.
اساطیر بخش بزرگی از اقوام بین النهرین مانند؛ سومر، آکد، بابل، عیلام و آشور، خورشید خدایی است که خاستگاهش از کوهستان است. نکته قابل توجه دیگر جملاتی است که به نشان تقدس معبد و اهمیت نقش خورشید بر برخی از آجرهای زیگورات چغازنبیل، حک شده است.
تجلی ماه در زیگورات چغازنبیل
ماه یکی از نماد هایی است که ریشه در باورهای آیینی پیشینیان دارد. عیلامیان هم از این باور بی بهره نبودند و مانند سایر اقوام ابتدایی آن را میپرستیدند. در تمدن های اولیه ایران و عیلام، ماه اولین خدایی بود که ستایش میشد. در سراسر جهان، ماه را بخشاننده باروری و حاصلخیزی، نشانه فراوانی، تجدید و احیای قدرت پنهان و تغییرات تکان دهنده میدانند.
ماه در غالب تصویر شاخ استفاده میشده است. سنگ نبشته های عیلامی میانه، ثابت میکند که این شاخ ها جزء مهمی از هر معبد را میساختند. در سر تاسر زیگورات چغازنبیل، شاخ های برنزی ریخته گری شده، به عنوان تمثیلی از ماه و الویت وجود داشته که پس از فتح و نابودی تمدن عیلام توسط آشوربانیپال کنده شده است.
در زیگورات چغازنبیل، کوه و خورشید و ماه،به عنوان خدایان روشنایی و تاریکی، سرچشمه حیات و حاصلخیزی، نشان مرگ، رستاخیز و محل استقرار خدایان و ارواح، نماد قانون، عدالت و دادگری، دورکننده بلایا و افزاینده آبها، باروری و زایندگی به کار رفته اند.
تجلی پلکان در زیگورات چغازنبیل
نظریه های مختلفی درباب مورب بودن و پلکانی بودن بنا وجود دارد. برخی معتقدند که این مسئله تعمدی بوده و طی این مسیر غیر مستقیم، به دوراز دسترس بودن مکان خدایان کمک میکرده است. به همین دلیل معابد را بر فراز کوه ها و یا مکانی مرتفع میساختند.
نمود این طرز تفکر را در زیگورات ها نیز به وضوح میتوان دید. آنان برای رعایت احترام و دوری از توهین، نسبت به خدایان و ارواح مقدس شان که در بالاترین قسمت معبد جای داشتند، همه راه ها را با پیچ وخم های زیاد که زوار را ملزم به دور زدن کامل، طی پلکان هایی با ارتفاع متفاوت و ورودی هایی مورب میکرد، میساختند.
پلکان ها، در اکثر ادیان و تمدنها، واسطه ای برای رسیدن به جایگاه کیهانی معابد، وسیله اتصال زمین به آسمان، ملاقات و همنشینی با خدایان، نماد سیر صعودی از خاك به کمک نردبان، معرفی شده اند. بالا رفتن از پلکان نه تنها دستیابی به تقدس است، بلکه مرگ و عروج روح را نیز نمادپردازی میکند.
تجلی اشکال هندسی در زیگورات چغازنبیل
طراحی زیگورات چغازنبیل، بیشتر مبتنی بر دو شکل، مربع و دایره است. معماران عیلامی با آگاهی بر این دو شکل هندسی و معانی آیینی آنها، چغازنبیل و محوطه اطرافش را با نوعی از طراحی منظم و قاعده مند بنا نمودند. ساختار چغازنبیل ترکیبی از مربع (مکعب) شکل، با سکوهای دایره ای که برای انجام مراسم مذهبی و قربانی تعبیه شده است.
چهارگوش یا مربع (مکعب) نماد بخت و اقبال، ثبات، پایداری و نشان از وحدت و عدالت قانونی است. مربع نماینده هماهنگی است که عالیترین فضیلت به شمار میرود. قاعده مربع این بنا، به تکثر عالم و آدم ثبات، قوام و نظم ، اعتدال و توازن ابدی اشاره دارد .در محوطه زیگورات چغازنبیل، معابد کوچک مربع شکل دیگری هم وجود دارند.
زیگورات چغازنبیل توسط محوطه ای دایرهای شکل احاطه شده است. علاوه بر آن سه ساختمان مدور نزدیک پلکان های زیگورات، قرار دارند. در اکثر تمدن و فرهنگها، دایره نماد آسمان و قداست است و در پیوندی ناگسستنی با شکل چهارگوش یا همان مربع.
بسیاری از تمدن ها معتقدند، دایره قدرت احاطه و دربند کردن نیروهای شر و عوامل و آثارش را دارد. در این بنا دایره به عنوان نماد سلامت و رهایی از بند نیروهای شر و عواقب خشم خدایان جلوه میکند. کهن ترین ابنیه در فضایی مدور و دایرهای شکل محاط شده اند. این فضای دایره ای به نحوی جادویی ، حافظ و نگه دار بنا و هر آنچه در درونش وجود دارد است.
وجود تلفیق دو شکل هندسی دایره و مربع در معماری زیگورات چغازنبیل، میتوان نمونه ای از یک ماندالا دانست که بنای زیگورات نماینده وحدت ، رشد و بالندگی، نهایت کمال و دایره های اطرافش نمادی از گردش آسمان، حول مرکز عالم است.
نتیجه
دانش ما در رابطه با تمدن غنی عیلامیان بسیار اندك است. یکی از راه های رسیدن به این شناخت و آگاهی، بررسی شاهکار معماری این دوره، زیگورات چغازنبیل است. زیگورات چغازنبیل، نمونه بسیار زیبایی از تلفیق هنر معماری و مذهب متعلق به تمدن عیلامیان است. عیلامیان قدیمی ترین تمدن جهان، در جنوب غربی فلات ایران بودند. هنر و معماری عیلامی به ویژه در مکان های مذهبی نمایاننده نماد و نشانه باورها و اندیشه های اقوام عیلامی بوده است.
منابع
Sid.ir
Fa.wikibooks.org
Beytoote.com
Aranpaper.ir
Virgool.io
Iranatlas.info
