از “دیوارنگاره ها­­ی غارها”  تا  “نمایشِ شنگول و منگول حبه­ انگور” – بخش اول – نیاکان ما خود بنیان گذاران نمایش خلاق بوده اند

قبل از آنکه درباره­ چیستی و چگونگی نمایش خلاق سخن بگوییم لازم است در این بخش به دوره ای از تاریخ برگردیم که اجداد ما در آن زندگی می کردند و تصویری کلی از نوع تعامل آن ها با جهان را بازنمایی کنیم.

قبل از دوران نوشتاری، در جوامع بدوی آیین ها شکلی از آگاهی و شناخت برای دست یافتن به نیروهای فوق بشری بودند.

مهم ترین نیاز انسان اولیه پیدا کردن غذا و سرپناه بود پس بیشتر زمان زندگی او به پیداکردن راه هایی برای غلبه بر طبیعت و برآورده کردن این نیازها می­گذشت. از آنجایی که انسان­های اولیه درک و دریافت روشنی از جهان پیرامون خود نداشتند عوامل طبیعی چون باد، باران، سیل، رعد و برق و … را نیروهای فوق بشری می پنداشتند. در میان این نیروها آن­هایی که در مسیر زندگی کردن به انسان کمک می­کردند نیروهای الهی بودند و باید تقدیس می­شدند و نیروهای دیگر شیطانی بودند. مثلاً  زمانی که رعد و برق درختی را آتش می زد، سیل سرپناهی را نابود می­کرد یا زمین می­لرزید و زندگی ویران می­شد این نیروها شیطانی بوده و به سراغ این آدمیزاد بی پناه آمده بودند تا هستی­اش را از او بگیرند اما زمانی که باران می­بارید و گیاهی می­رویید یا خورشید می­تابید و یخ­ها را آب می­کرد این نیروها الهی بودند.

نیاکان ما برای جلب نظر نیروهای الهی تصمیم به اجرای مراسم گروهی گرفتند. آن ها تصور می کردند که با این شکل از نیایش نظر این نیروها را به خود جلب می­کنند و به کمک آن­ها به حیات خود ادامه می­دهند. آن­ها نمادی از این نیروی برتر را در گروه خود قرارمیدادند و با رقص و آوا و حرکاتی تکرارشونده او را می­پرستیدند.

نوع دیگری از این مراسم گروهی وجود داشت که برای غلبه کردن بر نیروهای شر بود. انسان اولیه در این شکل از مراسم، نیروی شر را به بند می­کشید و او را نابود می­کرد و در نتیجه­ انسان بی پناه و ترسیده از طبیعتِ وحشی تصور قوی بودن و داشتن حمایتگر (طبیعت) را می­کرد و در پی آن راحت تر می­زیست.

اگر به تصاویر به جامانده از دیواره­های غارهایی که انسان های بدوی در آن می­زیستند نگاه کنید به نوع دیگری از این مراسم آیینی پی می­برید. در یکی از دیوارنگاره­ هایی که از زمان ماقبل تاریخ باقیمانده است تصاویر گاوی را می­بینید که نیزه هایی در بدنش فرو رفته است. این تصویر چرا بر دیوار غار حک شده است؟

انسان اولیه برای پیداکردن راه حل های شکار گاو، صحنه­ شکار را درفرایندی نمایشی بازسازی و به این وسیله برای مسئله­ شکار گاو راه حل پیدا می­کرد و بر این موجود قوی مسلط می­شد. این شکل از مراسم علاوه بر نشان دادن راه حل، دستاورد دیگری هم داشت. به دلیل گروهی برگزار شدن این مراسم انسان اولیه احساس اضطرابی که از  تنها بودن دربرابر نیروهای مهاجم داشت را با احساس داشتن پشتیبان و همراه عوض می­کرد . او درمیافت که در جمعی از هم­نوعان خود قرار دارد و تنها نیست. همچنین به دلیل مشارکتی بودن این مراسم انسان اولیه راه های مواجهه با طبیعت را از هم نوع خود در فرایندی تعاملی می آموخت.

اجرای این مراسم گروهی و اعمال یکسان آرام آرام جنبه آیینی پیدا کرد. جنبه ی آیینی پیدا کردن این مراسم و تکرار آن در گروه به انسان اولیه که نیازمند غلبه بر طبیعت بود نوعی قدرت ماوراء انسانی هدیه کرد. آن ها به این نتیجه ­رسیدند که این آیین ها قدرت نیروهای شیطانی را کم کرده و حمایت نیروهای نیک را جلب می­کند.

این مراسم آیینی به خلق شخصیت های اسطوره­ای و جادویی کمک کرد و شخصیت پردازی های اسطوره ای و جادویی نیز به خلق مراسم آئینی کمک کردند.

هنگامی که آیین ها جنبه سرگرمی و لذت بخش پیدا کردند سرآغازی برای فعالیت های تئاتری شدند. در واقع اینجا می توان گفت نمایش شکل کامل­تری از آیین است که از قالب شکل های بدوی و مراسم مذهبی و جادویی بیرون آمده و صورت جدی تری پیدا کرده است. نمایش جانشین آیین­ها شد و جنبه های دیداری و داستانی آن بر جنبه های جادویی غلبه کرد.

اگر به آشناشدن با شیوه­ های زندگی انسان های اولیه، دستاوردهای آن ها و مسیر رسیدن انسان از دوره­ ماقبل تاریخ به دوره­ تاریخی و زندگی کشاورزی علاقه ­مند هستید در کلاس های نظری تاریخ و هنر موسسه­ ایده شرکت کنید تا با این دنیای شگفت انگیز و این مسیر پرفراز و نشیب آشنا شوید. در این جا بیش از این درباره­ انسان های اولیه سخن نمی­گوییم تا از موضوع این مقاله دور نشویم.

مطالعه بخش دوم

گفتیم که نیاکان ما خود خالقان نمایش خلاق بودند. این جمله چه ارتباطی با نمایش خلاق دارد؟

آنچنان که در بالا گفتیم شیوه­ تسلط نیاکان ما بر طبیعت  اجرای مراسم گروهی بود. همانطور که گفتیم این مراسم که تبدیل به آیین­ها شدند مجموعه ای از رقص ها، آوازها، بازی ها و اعمال خلاقانه ای بودند که با موضوع های مشخصی چون غلبه بر نیروی شر یا به دست آوردن رضایت نیروهای نیک برگزار می شدند. نمایش خلاق هم در فرایند و دستاورد، چیزی کم از این رفتار غریزی انسان اولیه ندارد.

نمایش خلاق مجموعه ای از بازی، آواز، رقص، قصه و اعمال خلاقانه است که در گروه انجام می شود و هدفش بنا به ظرفیت شرکت کنندگان متفاوت است. گاهی با هدف غلبه بر اضطراب، گاهی با هدف تقویت دوستی، گاهی با هدف تقویت مهارت های بدنی و … برگزار می­شود.

نمایش خلاق شیوه­ای از آموزش است که در دنیا به صورت جدی و زیربنایی در محیط های آموزشی و تربیتی از آن استفاده می­شود و ضرورتی برای رشد و تربیت انسان است.

در بخش دوم این مقاله به چیستی و چگونگی نمایش خلاق و ضرورت آن خواهیم پرداخت. آنچه در پایان این بخش باید گفت این است که اگر روش غریزی نیاکان ما در مواجهه با اضطراب­هایشان طریقه­ درستی نبود، نسل آدم تا امروز باقی نمی­ماند؛ پس شاید بهتر است گاهی به روش های گذشتگان خود برگردیم و با احیا و بهره مندی از آن ها زندگی بهتری را برای خود و کودکانمان رقم زنیم، این همان چیزی است که در آموزش مدرن در دنیای پیشرفته حائز اهمیت است. سوالی که اینجا مطرح می­ شود این است که چرا این حیطه ( حیطه­ نمایش خلاق) با این ضرورت و جدیت در دنیا مورد توجه قرار گرفته است!

منابع:

کتاب خلاقیت نمایشی- افسانه نسل شریف- انتشارات راه اندیشه

کتاب انسان از آغاز تا 4000 سال پیش از میلاد- نویسنده: ایان تترسال- مترجمان: حامد وحدتی نسب، سرور خراشادی- نشر ایران نگار