زندگی نامه منوچهر معتبر، نقاش و طراح مطرح ایرانی – قسمت دوم

در مقاله گذشته زندگی شخصی و هنری منوچهر معتبر را مرور کردیم. در ادامه نیز از سفر معتبر به آمریکا و تجربیاتش می گوییم.

برای خواند قسمت اول زندگی نامه این طراح و نقاش مطرح ایرانی اینجا را کلیک کنید.

در 1350 عازم آمریکا شد تا در کلاس های طراحی “انجمن هنری دانشجویان” در نیویورک ثبت نام کند. در این مدرسه طراحی توسط اساتید بسیار مجربی آموزش داده می شد و دانشجویانی از کشورهای مختلف حضور داشتند. در مدت شش ماهی که به طور فشرده کلاس ادامه یافت، دانشجویان بیش از هر کاری به طراحی و مطالعه روی بدن انسان می پرداختند.

“استادی که با ما کار می کرد، از ما می خواست تا روی کاغذهای بسیار بزرگ و با قلم یا مدادی که به نی بلندی نصب کرده بودیم، طراحی کنیم. تا به این طریق بیشترین فاصله را با کار داشته باشیم و با همه دست و بازوی خود طراحی کنیم.”

  حضورش در نیویورک برای وی فرصت مناسبی جهت گشت و گذار در موزه ها و گالری ها فراهم کرد تا با نقاشی معاصر جهان بیشتر آشنا شود.

“در سفر اول به آمریکا، با کارهای “ادوارد هاپر” آشنا شدم. فضای خلوت و سکوت آثارش، راحتی در اجرای کارها و سایه روشن هایی که گذاشته بود، مرا به راحتی شیفته خود کردند. در همین سفرها بود که با کارهای “اَندرو وایِت” و “فرانسیس بیکن” نیز مواجه شدم و هر کدام به نوعی مرا مجذوب خود کردند.”

بعد از بازگشت به ایران، طراحی های پیش از سفرش و نیز حاصل مطالعاتش در آمریکا را در گالری سیحون به نمایش می گذارد. نویسنده ای کارهایش را این گونه توصیف کرده است:

” … چشم انداز کوچه های خالی و عبوس اما آکنده از غمی مهربان که دیوارهای کاهگلی و تیرهای چوبی برق، در آن ها، خاطره هایی قدیمی و دور شونده را زنده می کردند. … در طراحی های “معتبر” او را نقاشی آشنا به آناتومی می یابیم. اما نه طراحی بی احساس و صنعتگری صرف. شناخت او از “تَن”، عضله ها، پیچیدگی ها و خمیدگی ها، چنان است که ما را به جذابیت دلپذیر تَن آدمی، رهنمون می شود.”

کارگاه نقاشی

بالاخره در 1354 از بخش گرافیک اداره فرهنگ و هنر، برای تدریس به هنرستان تجسمی دختران تهران انتقال می یابد.

در 1356 مجددا عازم آمریکا می شود و در دوره ای دیگر از کلاس های فشرده طراحی “انجمن هنری دانشجویان نیویورک” ثبت نام کرد.

پس از بازگشت، مجددا حاصل این دوره را نیز در گالری سیحون به تماشا گذاشت (1356). بهروز صوراسرافیل از منقدان نام آشنای آن سال ها در باره این نمایشگاه نوشته:

“… در نمایشگاه “معتبر” می بینیم که کارها پراکنده است، یعنی از “اتوپرتره” گرفته تا طبیعت های بیجان. تابلوهایی از گل ها و چشم اندازهایی از کوچه و خیابان در مجموعه نقاشی ها وجود دارد و آنچه که تمام این تابلوها را با هم ارتباط می دهد و یک دست می کند، نخست طراحی خوب معتبر است …

پراکندگی موضوع های کار معتبر همچنان در شیوه های کار او نیز ادامه می یابد: طبیعت های بیجانش با خطوطی نیرومند، سریع و خشن شکل گرفته اند. پرتره ها و گل ها آرامتر و ملایم ترند، و کوچه ها اصلا با دیدی شاعرانه و متفکرانه نگریسته شده اند. به ویژه یکی دو تابلو که “معتبر” در آن ها تنها با چند خط و چند حجم اساسی ترین نمودهای بیرونی یک کوچه را تصویر کرده و در نهایت ایجاز و در حالی که چیزی نمانده کار به ترکیبی انتزاعی بدل شود، هنوز نشانه های “موضوع” را حفظ کرده اند، موفق ترین نقاشی ها نمایشگاه هستند.”

منوچهر معتبر در سومین سفرش به آمریکا، برای تحصیل در رشته “آموزش هنر” در “دانشگاه ایندیانا” ثبت نام کرد (1357).

در طی بیش از یک سال و نیمی که حضور داشت، و به رغم این که اغلب واحدهای درسی مربوط به رشته خود را گذرانده بود، آن را ناتمام رها کرده و به ایران بازگشت (1359).

بازگشت او به ایران مصادف با روزهای پرشور آغاز پیروزی انقلاب و شروع جنگی ناخواسته با عراق بود. به تدریج جنگ و مصائب آن، تمام ذهن و ضمیر معتبر را اشغال کرد و در آثارش نمود یافت. استفاده از حداقل رنگ و حاکمیت سیاهی و خاکستری ها در آثارش، به علاوه موضوعاتی که نقاشی کرد، بازتاب نگاه تلخ او به این سال ها است.

در سال های شصت، وی دوبار در نمایشگاه بین المللی نقاشی، در کشور “موناکو” شرکت کرد. (1363 و 1364). در مرتبه دوم موفق به کسب مدال و دیپلم افتخار این نمایشگاه شد. در همین سال نیز در “نمایشگاه جهانی طراحی “خوان میرو” که در بارسلون برگزار می شود، اثری از وی حضور می یابد.

در طی سال های پایانی جنگ در چند نمایشگاه گروهی آثارش را به نمایش گذاشت. نخستین کارنماهای فردی اش بعد از انقلاب نیز ابتدا در گالری پافر (1368) و سپس در گالری سبز (1369) برگزار شدند.

منتقدی این دوره از کارهایش را چنین وصف کرده است:

” برای منوچهر معتبر هم، موضوع مرگ، لااقل در کارهایی که از او دیده ام، همیشه مرکزیت داشته است؛ هم هر آنچه ممکن است معنای مرگ داشته باشد و یا تهدیدی به مرگ کند. مثل گاری نعش کش، تشیع جنازه، زنان سیاهپوش در سر قبر، در گورستان و کنار عکس عزیزان از دست رفته و یا به شکلی پوشیده تر، صندلی خالی کنار آینه، کوچه خالی فرسوده، درهای نیمه باز مشرف به تاریکی، یا با رنگ های سیاه و خاکستری، یا با تنهایی و خاموشی.”

معتبر در گفتگویی می گوید:

” … احساس من این است که تمام فضای ما خاکستری شده است سیاه شده است و همه آدم ها زیر خیمه اندوه زندگی می کنند. من دلم می خواهد آن ها مرگ را در نزدیکی خود ببینند و احساس کنند، تا قدر لحظات حیات را بیشتر بدانند و آواز شوری را که در متن زندگی جریان دارد، بشنوند و باور کنند.”

در اواسط سال های شصت برای تدریس در دانشگاه هنر دعوت به همکاری می شود. این همکاری چند سالی ادامه می یابد. در 1371 نیز به عنوان استاد مدعو در واحد تجسمی دانشگاه آزاد اسلامی دعوت به همکاری شد.

در سال های دهه هفتاد به مرور پرداخت در طراحی و نقاشی هایش کمتر و خلاصه تر از گذشته می شوند، و حضور رنگ نیز – اگر چه به صورت محدود سبز، نارنجی و قرمز، و در کنار سیاه و سفید – شکل بارزتری می یابد.  در این باره می گوید:

“رنگ در کارهایم غیر از اهمیت زیباشناختی، نقش دیگری نیز به عهده دارد. به عبارتی علاوه بر این که فضای خاکستری کارهایم را می شکنند گاه نقش نمادین نیز می یابند. سبز نماد مذهب و قرمز نماد خشونت.

همچنین به کارهایم، روزنه ای برای تنفس می دهند. علاوه بر این ها، استفاده مختصر از رنگ، بر سیاهی ها و غیبت رنگ ها تاکید دارد. رنگ معمولا در پایان کار و در آخرین مرحله به گونه ای گذاشته می شود که به غیر از آن، رنگ دیگری نمی تواند جایگزین شود.”

نمایشگاه های انفرادی او در این سال ها عبارتند از” گالری گلستان (1371)، گالری کلاسیک (1372) و گالری سبز (1374).

در دهه هفتاد به تدریج پرسپکتیو محدود کارهای معتبر، جای خود را به نوعی بخش بندی هندسی می بخشد. بر این بخش بندی ها، توسط خطوط مکرر، یا با استفاده از کنتراست های تیره و روشن و رنگین تاکید می کند. به این ترتیب گویی در هر بخش تنها به گوشه ای از حقایق اشاره می کند. حقایقی پاره پاره و یا پاره هایی از حقیقت!

“علی اصغر قره باغی در باره این دوره از کارهای وی می نویسد:

“نقاشی های کدر و سیاه معتبر به سان نقشه ای است که پیش روی تماشاگر قرار می گیرد. هیچ یک از ما در نقشه زندگی نمی کنیم اما از آن برای دریافتن موقعیت خود در ارتباط با جهانی که در آن زندگی می کنیم، سود می جوییم.” (آدینه شماره 105)

در جایی دیگر نیز می نویسد:

“… او خاطره یی را که انسان ها در ذهنش برجا نهاده اند، نقاشی می کند. همان گونه که هیچ کس نمی تواند تمامی عناصر پدید آورنده یک خاطره را برشمارد، برای این یادآوری، فرمول منطقی خاصی به وجود آورده که حاصل آن شکل طراحی او است و آنقدر آزمودگی به هم آورده است تا این فرمول را کارساز و شدنی جلوه دهد. این طرح ها از آن جا که می خواهد لحظه های پا در گریز زندگی را ثبت کند، سرشار از اتفاقات است و هنگامی که می خواهد این اتفاقات را در درون یک نقاشی جمع آوری کند، نیازمند برخی دقت های ریاضی گونه است. برخی از آن ها را نگه می دارد و برخی را نابود می کند تا اثری بی نیاز از حمایت ادبیات به دست دهد.” (آدینه شماره 119).

دو کارنمای فردی در آتلیه شخصی (1374 و 1377)، یک کارنمای فردی در “مدرسه معماری زوریخ” (1377) و دو کارنمای فردی دیگر در گالری اثر (1378 و 1379)، همچنین داوری و شرکت در چند سالانه طراحی در نگارخانه برگ و نیز شرکت در دوسالانه “نقاشی معاصر ایران” و “طراحی معاصر ایران” (چشم انداز 79) در موزه هنرهای معاصر تهران، از جمله فعالیت های وی در سال های دهه هفتاد می باشند.

در 1380 به همت “انجمن هنرمندان نقاش ایران” بزرگداشت و مروری بر آثار وی در خانه هنرمندان صورت می گیرد. همچنین فیلمی توسط “پویا آریانپور” و با همکاری انجمن نقاشان، از زندگی و کار وی ساخته شد.

در 1381 از طرف “دانشکده هنرهای زیبا” به عنوان استاد مدعو، دعوت به همکاری می شود. کارنماهای فردی اش در گالری اثر را ادامه می دهد، و مجموعه ای از کارهایش ( از سال های دهه چهل به بعد) توسط “نشر نظر” به صورت کتابی مستقل و با مقدمه علی اصغر قره باغی به چاپ می رسد (1383).

در 1384 فیلم مستندی به کارگردانی “فریور حمزه یی” در باره وی ساخته می شود. سال بعد نیز نکوداشتی از او با عنوان “دومین آیین نقش خیال” در موزه هنرهای دینی امام علی (ع) برگزار شد و به همین منظور کاتالوگی از دوره های مختلف آثارش نیز انتشار یافت.

در طراحی ها و نقاشی ها منوچهر معتبر، با وجود همه تغییر و تحولات آن از آغاز تاکنون ، خط سیر و به خصوص روحیه مشترکی را در همه آن ها می توان مشاهده کرد. موضوعاتی که به آن ها پرداخته بسیار محدودند: طبیعت بیجان شامل اشیایی بسیار معمولی و دم دست نظیر بطری، سطل، صندلی، کتری؛ کوچه و محلات قدیمی و خلوت، زنان چادری به تنهایی و یا در ترکیب هایی چندتایی و در حال پچ پچ و حرف های درگوشی، پیکره های ساکت و منفعل، برهنه های فاقد شهوت، و بیش از همه، خودنگاری هایش. حضور انسان به قدری در آثار معتبر قوی است که حتی در طبیعت بیجان هایش نیز می توان ردپای این انسان های غمگین و ساکت را یافت.

اساسا انسان مهمترین موضوع آثار وی از آغاز تاکنون بوده است. اما آدم های که او تصویر می کند، یا بسیار ساکتند و یا به آهستگی با یکدیگر در حال نجوا هستند. حتی فضاهای تهی از انسانی که تجسم می بخشد سرشار از سکوت هستند. گویی سکوت مهمترین دغدغه او هست. تیرگی ها و مختصر رنگ های سرد و خاکستری اش نیز چنین سکوتی را تشدید می کنند. فقدان حرکت و سکون محض و سردی فضا در آثار معتبر، آدم ها را در موقعیت منفعل و گریز ناپذیر قرار داده اند. گویی همه در تقدیر مقدری گرفتار آمده و پذیرفته اند که تنها نظاره گر سرنوشت محتوم خویش باشند. او می گوید:

“هنرمند باید در بطن جامعه باشد. باید چیزی از آن بگیرد و چیزی پس بدهد. وقتی آدم ها را می بینی که حتی لباس شان تیره و خاکستری است، وقتی لبخندی نمی بینی، طبیعتا اثر تو هم بازتابی از این شرایط خواهد بود.”

معتبر در پرداختن به آدم ها کمتر به نمایش کاراکتر خاصی می پردازد. در آثارش فرد مشخص و معینی را نشان نمی دهد، بلکه به نمایشی کلی از آن ها بسنده می کند. حتی به طبقه اجتماعی خاصی از مردم نیز نمی پردازد. در آثارش نه طبقات فرودست مطرح هستند و نه بالا دست. آنچه برای او مهم می باشد انسان در معنای عام خود است. بدون هیچ گونه شعارپردازی به چیزی که انسان امروز در آن گرفتار شده، به تقدیر و سرنوشت گریزناپذیر و تنهایی و تلخی زندگی اش می پردازد.

تنها کاراکتر مشخصی که وی بارها و بارها به آن پرداخته است، خودنگاری هایش هستند. معتبر در تمام دوران کاری اش، به دفعات از چهره خودش طراحی و نقاشی کرده است. اما همین خودنگاری ها، نیز بیانگر صورتی ساکت و درونی ملتهب اند. معتبر با سکوتی سرد و نگاه بهت زده و نامعلومش چه چیزی را نظاره گر آست؟ مشاهده گر دنیای بیرون و سرنوشت محتوم و حاکم بر آن است و یا با افکاری پراکنده در درون خود سیر می کند؟