گیاهان در شهر سوخته، نسوختند

شهر سوخته از بزرگ ترین و مهم ترین های محوطه باستانی فلات ایران و نماد مدنیت در سیستان است. نقوش گیاهی مندرج بر سفالینه های شهر سوخته، از نقوش رایج و پر اهمیت است که بر آثار و صنایع شهر سوخته نقش بسته و به عنوان یک منبع بیان کننده اطلاعات، جایگاه معنا شناختی در جهان بینی، نگرش و  آئین های متداول این تمدن دارد. سفالینه ها متون فرهنگی منحصر به فردی محسوب می شوند که معانی نهفته درآنها می تواند به کشف رموز زندگی پیشینیان کمک کند. مطالعه نقوش گیاهی موجود بر سفالینه ها نشانگر آن است که انسان با بهره گیری از علائم بصری موجود در محیط خویش مفاهیم متعددی را درک و انتقال داده و طبیعت نیز در ساخت این ویژگی های بصری، به بشر مدد رسانده است. نقوش سفالینه ها  که به طور متعدد و تمنوع بر روی آثار شهر سوخته یافت و رویت شده اند، از سویی با زندگی ساکنان شهرسوخته و پوشش گیاهی موجود دراین منطقه ارتباط داشته و از سویی دیگر تجسمی از باورها و اساطیر رایج درمیان مردم آن می باشد. تلاش میشود با ایجاد شناخت و آگاهی از رموز این نقوش که به طور قطع مبتنی بر ارزش های فرهنگی است، پرده گشایی شود.

دوره تاریخ هنر معاصر ایران و جهان در مدرسه ایده

شهر سوخته

شهر سوخته نام بقایای دولت شهری باستانی در ایران است که در شهرستان هامون و در حاشیه جاده زابل-زاهدان در استان سیستان و بلوچستان واقع شده‌است. تمدن شهر سوخته از جمله آثار باستانی عصر برنز می باشد. قدمت این تمدن برابر با تمدن جیرفت است. این شهر دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخش‌های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند. این شهر باستانی یکی از اولین مکان‌هایی بود که مردم تصمیم به یک‌ جا نشینی گرفتند. شهرسوخته شهری سرشار از رازهای عجیب و شگفت انگیز که در روز ۲۸ اسفند ماه سال ۱۳۸۵ به ثبت ملی رسید. انحراف رودخانه هیرمند از مسیر بستر خود هنگام طغیان و بالا آمدن مداوم نمک بر قشر سطحی زمین که همچون ساروجی از تخریب آثار و اشیاء جلوگیری کرده از مهمترین علل سالم ماندن آثار و بقایاء شهر سوخته است.

با توجه به مطالعات انجام شده و گفته های باستان‌شناسان به لحاظ بافت شهری، جمعیت، برنامه ریزی شهری و … شهر سوخته، اولین شهر جهان بوده است. شهر سوخته و تمدن هوشمند و خلاق آن با بیش از پنج هزار سال پیشینه و قدمت، به‌عنوان بزرگ‌ترین استقرار شهرنشینی در نیمه‌ی شرقی فلات ایران است.

از دیگر یافته هایی که ای تمدن را ارزشمند تر میکنید، توجه به مقام و جایگاه زن است. در دوره باستان، جوامع انسانی به صورت مادرسالاری و زن محور اداره می شدند.یکی از نشانه های جایگاه برجسته اجتماعی زنان در شهر سوخته، مُهر است که بر اساس آن منصب حکومتی و یا تجاری مشخص می شود. مهرهای به دست آمده از شهر سوخته به طور کامل به زنان تعلق دارد. حتی با توجه به بررسی گورهای باقیمانده، مشخص شده که تعداد زیادی از اجساد نهفته در گورهای این منطقه متعلق به زنانی با ثروت و موفقیت فراوان بوده اند.

حمله اقوام مهاجم همسایه و تغییر مسیر رودخانه هیرمند ، از جمله مهم‌ترین دلایل افول تمدن شهر سوخته است. برخلاف تصور عام، در این شهر هیچ آتش‌سوزی رخ نداده‌است. شواهدی وجود دارد که نشان میدهد شهر سوخته یک تمدن وابسته به صنعت بوده است و کوره‌های بسیاری در آن فعال بوده‌ که خاکستر آن‌ها در اطراف منطقه مسکونی تل‌انبار می‌شده‌ است. همچنین، در دوران‌های پس از افول تمدن در این منطقه، مردمان کوچ‌رو برای تهیه طعام زمین را به قصد روشن کردن آتش، میشکافتند. بنابراین شرایط، باستان‌شناسان زمان بازدید از این منطقه، شهر سوخته را مدفون در لایه وسیعی از خاکستر مشاهده کردند. شهر سوخته در واقع اولین نام اطلاقی پس از کشف و رویت شرایط شهر مکشوفه است.

آثار باقی‌مانده نشان دهنده این امر است که این شهر طی هزاره سوم پیش از میلاد، دارای یک نظام مرتب و منظم آبرسانی و تخلیه فاضلاب بوده‌است. در نخستین مرحله کاوش‌های باستان‌شناسی، در شهر سوخته کوچه‌ها و خانه‌های منظم و لوله‌کشی آب و فاضلاب با لوله‌های سفالی پیدا شده که نشان‌دهنده وجود برنامه‌ریزی مدنی در شهر سوخته سیستان است.

ظروف سفالین بسیاری از این منطقه استخراج شده است، یکی از مهم ترین ها، سفالینه ای که با مطالعه نقوش آن، آن را اولین انیمیشن دنیا میدانند. باستان‌شناسان قدمت این اثر را نزدیک به ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، بر آورد کردند. روایت منقوش این سفالینه، تصویری از یک بز و درخت است. طبق اظهارنظر کارشناسان، حرکت سریع و متناوب تصاویر که حاکی از حرکت بز به سمت درختان برای خوردن برگ های آن است،  در دو بعد اجرا شده که به قصد ایجاد توهم حرکت بوده است. باستان‌شناسان با نزدیک كردن این تصاویر به یكدیگر موفق شدند نمونه‌ای ازیك تصویر متحرك را در قالب یك فیلم بیست ثانیه‌ای به دست آورند. این تصویر در بر دارنده ی داستان منظومۀ درخت آسوریک است که درخت نخل را با برگ های شانه ای و تنه ای چون میخ، ثابت برزمین و بز را درحال پرش به سمت درخت ترسیم نموده است.

ظروف سفالی منقوش به تصویر بز و درخت، نخستین های دیگری در این تمدن و از این تمدن کشف شده است که به اختصار به آن میپردازیم. برای نخستین بار در شهر سوخته یك چشم مصنوعی متعلق  به چهار هزار و هشتصد سال پیش كشف شد. نظر می رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است. یکی از شگفت‌انگیزترین یافته‌‌های این شهر، پیدایی نشانه‌های کهن‌ترین جراحی مغز در شهر سوخته است. هم چنین از گور باستانی کهن ترین تخته نرد جهان به همراه شصت مهره ی آن در شهر سوخته پیدا شد. این تخته نرد بسیار قدیمی تر از تخته نردی است که در گورستان سلطنتی (اور) در بین النهرین پیدا شده بود.

از دیگر مکشوفات حیرت آور تمدن شهر سوخته میتوان به این لوح حسابداری که دارای دو گونه نشانه است اشاره کرد. یکی از نشانه ها خطوطی‌اند که نشانگر نوع کالای فرستاده ‌شده ی همراهِ لوح است و دیگری سلسله شکل‌های مستطیلی عمق‌دار و باریکی است که نشان از تعداد و مقدار کالای ارسال‌شده‌ دارد.

مطالعه بیشتر ⇐ هر آنچه باید درباره نمادشناسی حیوانات در طراحی لوگو بدانید!

نقوش گیاهی در معنا پردازی

اعتقاد به حس زایش و مولد بودن گیاه و وجود و استفاده از آن در اساطیرکهن را می توان قطعی ترین رابطه نمادین میان انسان و گیاه ، مبنی بر تقدس گیاه دانست. جنبه ذاتی و نمادین گیاهان، ساختار و سرشتی آنها، گیاهان را به عنوان انبوهی از راز و رمز معرفی میکند.

گیاه تنها جانداری است که تمام چهار عنصر را در خود حمل میکند. آب در شیرۀ نباتی اش جریان دارد، خاک از طریق ریشه اش مخلوط می شود، هوا ازبرگ هایش تغذیه می کند، آتش از اصطکاکش به دست می آید.

گیاه نماد زندگی است و با عروجش به سوی آسمان، مظهر قائمیت است. گیاه جهان سفلی را با جهان اعلی پیوند می دهد. از سوی دیگر درخت نمادی است که وضعیت دوره ای تغییرات کیهانی و زمین را نشان می دهد، به خصوص برگ ها نشانه ی مرگ و نوزایی هستند، و اینکه درختان هر ساله خالی از برگ میشوند و دوباره بار میگیرند، یادآور دور و چرخش فصول است.

گیاه با ایجاد یک رابطه و توالی از زیر زمین، سطح خاک و آسمان در فرهنگ و باور ملت ها، نمادی از زندگی، تقدس، باروری و پیوند دهنده ی انسان و هستی است. گیاه یکی از نقاط عطف ذهن اسطوره ساز انسان بدوی است.

نقوش گیاهی سفالینه های شهر سوخته

برگ ها  از عمده ترین نقوش گیاهی شهرسوخته محسوب می شوند. در میان نقوش استفاده شده در سفالینه ای شهر سوخته، نقوش گیاهی از جنبه تزئینی قابل ملاحضه ای برخوردار بوده و شامل نقش های: نخل، برگ انجیر، گندم، برگ های نیزه ای شکل و برگ بو، می باشند. این نقوش، اطلاعات مفیدی از نظر توسعۀ اقتصادکشاورزی و هم از نظر پوشش های گیاهی در بر دارند. پوشش گیاهی مناسب در سیستان آن زمان، استفاده از نقوش گیاهی را در آثار، توجیه میکند. نقوش گیاهی ریشه در باور داشته و تنها برای تزیین ترسیم نگردیده است.

مجموعه چند برگ به منزله ی یک نقش یا انگیزه، نشان دهنده مردم است. در این معنا، مفهوم آن بسیار نزدیک به معنای گیاهان و نماد انسان هاست. برگ های نقش شده بر روی سفال شهرسوخته نشانه ای از طبیعت پیرامون هنرمند است.گیاه در این آثار پیوندی جدا ناشدنی با آب و حیات دارد.

نخل در سفالینه های شهر سوخته

نخل یک منبع مهم غذایی و از بیشترین تعداد گونه در منطقه گرمسیری است. در بین النهرین باستان ، نخل یکی از چندین درختی بود که در مراسم باروری در این منطق به چشم می خورد. با بررسی نخل و ویژگی هایش، میتوان آن را نماد پیروزی، طول عمر همراه با سلامتی دانست. هم چنین نخل نمادی از خدایا میرنده و باروری است. از آنجایی که برگ و بار نخل هرگز نمیریزد و کهنه نمیشود، این درخت را دارای نیرویی کرده که آن را به نماد پیروزی رسانده است و از آنجا که درکهنسالی نیز محصول فراوانی می دهد، مظهر طول عمر وکهنسالی توأم با سلامت دانسته شده است.

نخل، نماد جهان نباتی است. باید توجه داشت که در ایران باستان درخت نخل، درخت مقدسی به شمار می رفته است و شاید از همین روست که بر سفالینه های بیشتر مناطق پیش از تاریخ ایران از جمله: شهداد کرمان، جیرفت، شوش، شهرسوخته دیده میشود. همچنین نخل در نمونه هایی باقی مانده از تمدن ساسانی ، در بنای بیشاپور قابل رویت است.

از کشفیات سفال های به دست آمده از شهر سوخته نمونه های متعدد نقش نخل مشاهده شد واز شواهد باقیمانده می توان چنین استنباط نمود که، نخل در سیستان باستان، مفاهیمی درارتباط با خورشید و آیین مهر پرستی داشته است. تصویر نخل برظروف شهرسوخته با توجه به شکل ظرف، تغییر یافته و متناسب با سطح سفال، و انحنای آن تصویر شده است. ترسیم نخل بر سفالینه ها آبشخور اعتقادات هنرمند خالق آن است. درخت نخل واسطه فرایند آفرینش دوباره و یا تداوم و وفور نعمت است.

برگ انجیر در سفالینه های شهر سوخته

در فرهنگ مردم شرق، انجیر درخت مقدسی است که برای آن اهمیت خاصی قائل هستند و در فرهنگ نمادها، انجیر را نماد جاودانگی و فهم برتر دانسته اند. استفاده از برگ انجیری در آثار سفالی بر گرفته یا تحت تاثیر از فرهنگ و هنرمند و تمدن رود سند است. درخت انجیر در بیشتر تمدن ها نماد برکت، فراوانی، قدسیت، جلوه ای از کائنات و دارای مبدأ واحد و متعالی است. آنچه درباره درخت انجیر به صراحت میتوان گفت این است که این درخت در ارتباط با زندگی و معرفت انسانی است.

برگ انجیر در سفالینه های  شهر سوخته، نقشی از حرکت کائنات را در ذهن تداعی کرده و در برگیرنده ی مفاهیمی چون وحدت و یکپارچگی است.

Jart.usb.ac.ir

گندم در سفالینه های شهر سوخته

گندم نمادی از روزی، فراوانی و برکت است و پیوستگی انسان با گندم قدمتی به اندازه تاریخ بشریت دارد.گندم سفالینه ها نمادی از چهر عنصر حیاتی جهان، آب ، خاک، آتش و باد را دارد. هم چنین گندم میتواند نمادی از قدرت و حرکت خورشید و نوعی تأکید برنیروی رشد و بالندگی و رویش باشد. خوشه های گندم می تواند سرچشمه بسیاری از اندیشه ها و مفاهیم باشد بنابراین صورت و معنای نقوش نمادین دارای گستردگی و انعطاف زیادی در برداشت و محتوا است.

در آخر

شهر سوخته متمدن ترین و امروزی ترین شهر در فلات ایران باستان است. در بررسی های کاوش گران و باستان شناسان، شهر سوخته عناصر و ابداع تجهیزات شهر نشینی و مدنیت، قریب به مدرنیته کنونی است.تمدن شهر سوخته صاحب چندین دستاورد مهم است که به عنوان نخستین های تاریخ بشری مندرج شده است. با اینکه، اطلاعات به دست آمده از تمدن شهرسوخته با توجه به وسعت و قدمت منطقه و درصد محدود کاوش های انجام شده، اندک است اما بررسی تطبیقی این تصاویر با اساطیر ایرانی، بین النهرینی، تمدن درۀ سند و سایر ملل باستانی ، نشان از هم جواری عناصر استفاده شده و باور های آیینی و اعتقادی مردم تمدن شهر سوخته دارد. این نقوش جنبه تزیینی نداشته و ریشه در عمیق ترین جهان بینی ها و نگرش های هنرمند خالق آن دارد.

منبع