نماد شناسی گل و مرغ در نگارگری صفویه

هنر نگارگری و در بطن آن، نقاشی گل و مرغ، از زنده ترین و ارزنده ترین هنر های سنتی ایران است که از دوران صفویه، تا کنون امکان حیات و ثبات در هنر معاصر را نیز، دارا بوده است. نگارگر ایرانی به منظور طی طریق مراحل رسیدن به کمال مطلوب، با بیانی رمز گونه و به وسیله نماد هایی با فهوا و محتوای اسطوره ای _ تمثیلی ( گل و مرغ) سعی در عیان کردن حقیقت عالم قدسی و مثال را دارد. نقاشی گل و مرغ ، دارای قدمت و سابقه ای طویل و خطیر است که خاستگاه کهن خود را از اندیشه نقاشان گل و مرغ ساز ، تا نمادهایی در باور های آیینی جامعه، اعتلا داده است و نقش نقاشی گل و مرغ را از زمینه و پس زمینه به سوژه اصلی نقاشی ارتقا داده است. نقاشی گل و مرغ در ادامه و اثنا هنر نگارگری است که بن مایه آن در دوران صفویه ریشه و در دوران قاجار، رشد و نمود یافته است. هدف از مقاله پیش رو تحلیل از منظر نماد شناسی گل و مرغ و بررسی سیر تحول و تکامل آن در دوران صفویه است.

نماد شناسی گل در نگارگری ایرانی

طبیعت گرایی و آمیختگی انسان با طبیعت که ریشه در اعتقادات باستانی مردم ایران دارد، همواره در نگارگری به عنوان عنصر اصلی و ضروری، مورد حمایت و استفاده بوده است. در ابتدا امر، میپردازیم به تفصیلی از جایگاه و تعریف گل در محدوده نماد شناسی که از طبع گسترش و احترام به این باور، مسیر راه یابی آن به عرصه هنر ایران، هموار شد.

گل به طور نمادین در عالم تعیین و طبیعت مظهر لطافت و ملاحت وجودی و نشانه و نمونه ای از بهشت برین  است. در معنا شناسی ماهوی آن، گل مقام معشوق را دارد و پرنده (مرغ)، عاشق. گل به عنوان عنصری از طبیعت در تصویرگری های متون حماسی و تغزلی به کار می رفت. به کارگیری شکل استعاره ای گل، معطوف به قرن یازدهم و دوازدهم میلادی است. تلاش و بهره وری از گل در شکل استعاره ای آن، به عنوان نماد عشق و زیبایی ، بیشتر در حاشیه کتب همراه با صحنه های روایی یا مناظر تغزلی به کار می رفته است که یادآور بهار و عشق جوانی بوده. بوته گل ، از رستن گاه تا بالاترین نقطه دان( مکان استقرار گل اصلی) نماد و نمایشی از (درخت زندگی) نیز میباشد. گل در نقاشی های درباری نمادی و نماینده از وقار و آراستگی نظام پادشاهی بود.

نقش و مفهوم گل در فرهنگ سنتی ایرانی نیزه، مشاهده میشود. توماس هربرت و پیترو دلاواله جهان گردان دربار شاه عباس اول ، در سال های اولیه قرن هفدهم  میلادی دست نوشته های خود از سفر و سیاحت در ایران، به جشن یک ماهه گل در ایران اشاره می کنند که در فصل بهار پس از نوروز برپا می شده و این جشن شامل رقص و گردش مردان و زنان ، و پرتاب گل از سوی آن ها به سمت یکدیگر بوده است. در کنار آن پیشخدمت ها به همراه فانوس داران شب در خیابان ها بر سر عابران گلبرگ ریخته و انعام می گرفتند.

از نظر تاریخی ترکیب گیاهان و پرندگان از زمان دور شدن ترسیم گیاهان با طرح‌ های هندسی، آغاز شد. گل‌ ها و گیاهان با بافت حلقه‌ای و پر پیچ و تاب خود میتوانند طرح ‌های هندسی را بپذیرند اما پرندگان با نرمی اندام‌ شان به طرح ‌های غیر هندسی نیاز دارند.

نقاشان ایرانی از تصاویر گل، به کنایه ای از عشق و زیبایی، برای خلق ترکیب های نمادین، در حواشی نسخ خطی، صحنه های روایی و تغزلی، که تصاویر بهار عشق جوان و جاودانه را تداعی میکرد ، بهره میبردند. گل به عنوان مقر و مسند  و یا جایگاه مرغ است. در نسخ خطی آن زمان ، گل سرخ به عنوان موضوعی مستقل به کار نمیرفت و شامل طرح های گیاهی یا اسلیمی  ، طرح های هندسی و خوشنویسانه بود.

در بیشترین تصاویر گل و مرغ از آثار نگارگری ،گلهای سرخ و صد برگ به وسیله طیف های رنگ سرخ بر زمینه ای سفید یا بدون رنگ نقاشی شده اند .رنگ سرخ برای گل ها نشانه ای از مهر ،زمین و کیفیت خورشید در عالی ترین لحظه ( غروب ) است.

گل نشان گر بسیاری از مفهوم های ادبی و هنری ، مانند پیروزی ،رشادت و … که در دنیای کلام و تصویر جایگاه دارد. گل در آثار نقاشی یا کنده کاری مکان یا موقعیتی احترام برانگیز داشته است. شیوه ترکیب بندی و قرارگاه  گل بر روی هر ماده ای نقش یا کنده می شده یکسان بوده است در کلیه این آثار در مرکز اثر یا ترکیب بندی تصویر شده است. گویی که نقاش بر نمایش یکه بودن آن پافشاری کرده است.

نماد شناسی مرغ در نگارگری ایرانی

در قرن شانزدهم میلادی، نقش پرنده در تصویرگری نسخ خطی به عنوان عنصری از منظره در نقاشی هایی که برای خاندان صفوی تولید می شد به کار می رفت. مرغ در عرفان ایران اسلامی را تجلی روح است.

ﻧﮕﺎرﮔﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎ تکیه بر اﻟﻬﺎﻣﺎت و تصورات دروﻧﯽ اش و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎدﻫﺎی معرف این الهامات، ، علاوه بر نمایش ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺑﺎزﻧﻤﺎﯾﯽ آﻧﻬﺎ ، مرغ در غالب روحی ﮐﻪ در ﻗﻔﺲ ﺟﺴﻢ اﺳﯿﺮ ﻣﺎﻧﺪه و تقلا در رها و آزاد شدن به سوی حق را دارد، تصویر میکند. این مرغ پس از رها سازی، بر روی گل های متصور از فردوس برین و عالم خیال، می آساید. مرغ، گاه با ترسیم در قامت و حالت اوج گیری و سرمستی، خود را از عالم ماده جدا کرده و حالت صعود به سوی عالم غیر مادی دارد.

مرغ غالبا در حالت انتظاری صبورانه برای شکفتن گل تصویر شده است. مرغ ها به عنوان نماینده ای از همه رستنی ها،  در نقاشی گل و مرغ بسیار کم در حال پرواز و بیشتر روی شاخه نشسته و حتی اغلب چشمها بسته است به این معنی که در کنار معشوق به آرامش رسیده اند. در بیشتر آثار، مرغ نقاشی شده مرغ مثالی مفهومی بوده و نامی آشنا به ذهن بیننده نمی آورد .

هنرمند نگارگر می کوشد وحش در کالبد جسم ( رها شده گی در غالب و نماد مرغ ) نشان دهند که رهایی از اسارت آن، جستن و جوییدن حق است. مرغ در ترکیب بندی گل های شکفته، نمادی از زیبایی و جمال حق است که در طلب دیدار حق و کسب معرفتی از او است. مرغ در معنای استعاره ای و عرفانی، اشاره به موجود یا حقیقتی حتی برتر از انسان کامل و عقل فعال دارد .

نگارگر برای بیان برترین حقیقت و برترین معرفت از رمز مرغ استفاده می نماید .پرندگانی که او به تصویر می کشد ، پرندگانی چون پرستو ، طوطی ، بلبل ، هدهد ، هما، سینه سرخ ، طاووس ، ققنوس و نهایتا عنقا هستند . در این میان طوطی و عنقا ، ققنوس و هدهد ، هما و بلبل دارای جایگاه ویژه ای نیز در عرفان و ادبیات فارسی است.

اعتقادات زیادی مبنی بر ترک روح در غالب پرنده پس از مرگ، وجود دارد. بنابراین مرغ نمادی از روح است. این توصیف امکان بهره مندی گسترده ای به نگار گران داد، تا از طریق ترسیم مرغ به مضامین تاریخی و اساطیری دست پیدا کنند. ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﺁﺛﺎﺭ ﺍﺳﺘﺎﺩﺍﻥ ﮔﻞ ﻭ ﻣﺮﻍ ﺑﻪ ﺭﻣﺰﻱ ﺑﺮﺍﻱ ﺑﻴﺎﻥ ﺍﺣﻮﺍﻝ ﻭ ﻋﻮﺍﻃﻒ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. وضعیت های متفاوت مرغ ،نشان دهنده سیر عرفانی و صوفیانه نگارگر یا یکی از مقام های مورد نظر او ار داشته است.

در باورهای قومی و اساطیری، مرغ نشانه افشا کننده اسرار خدایان، محافظ درخت معرفت، است.

پیشینه گل و مرغ در هنر ایرانی

به گواهی اسناد تاریخ هنر ایران، استفاده از نقش ها و نگاره های گیاهی در ایران، قدمتی هم سنگ با نخستین آثار دست ساز صنایع دستی مردمان دارد. از هزاره های پیش از تاریخ، سطوح سفالینه ها بستر و جایگاه مناسبی و درخور برای ترسیم نگاره ها و انواع آرایه های گیاهی بوده و این نقش ها، به مثابه قرابت با عناصر طبیعی دست مایه کار سفال گران قرار گرفته است. بهره گیری از گزیده و بخشی از گل یا پرنده به صورت جداگانه یا مختلط ، بر روی نقاشی های بر جای مانده بر روی سفالینه های ایران باستان، دیوار نگاره های دوره ساسانیان و برخی از ظروف رویت شده است که هنرمندان ایرانی از آن الگو ها، و نقوش، در آثارشان بهره گرفته اند.

گل ها و پرنده ها از قرن نهم در نقاشی ایرانی وجود دارند اما گل ها و پرنده های در قاب یک تصویر گری مستقل، از قرن یازدهم هجری قمری به بعد به فراوانی رسید و به صورت (تک برگ نقاشی) به صورت مرقعات، در آمد.

شکل گیری گل و مرغ رایج و مرسوم طبق تعریف و درک شکل امروزی از دوره صفویه صورت گرفته و تغییر و تحولات و ترکیبات آن و به طبع آن ارتقا و اعتلای آن در دوره قاجار،  به وجود آمده است. نخستین آثاری که میتوان آن ها را نطفه گل و مرغ دانست به وسیله ی نقاشان تک ورقی و در غالب سفارشات دربار ظاهر شده است. تا پیش از آن درون مایه آثار ایرانی بیشتر صحنه های داستانی از یک کتاب حماسی با مضامین عشقی یا تاریخی بود. در قرن دهم هجری قمری ، تولید نقاشی ها به صورت آزاد و فارغ از سفارشات دربار رونق گرفت. در میان هنرمندان این دوره رضا عباسی توانست نخستین بار پرنده کوچکی را از زمینه آثار نقاشی بیرون آورده و به مضمون اصلی نقاشی تبدیل کند.

مطالعه بیشتر ⇐ هرآنچه درباره نمادشناسی در طبیعت باید بدانیم!

گل و مرغ در نگارگری دوران صفویه

از نظر زمانی، بررسی مضمون و استفاده از گل و مرغ، در نگارگری شامل دو دوره است : دوره اسلامی تا نیمه صفویه و دوره پس از صفویه تا قاجار. در دوره اول گل و مرغ ، متاثر از فرهنگ چینی است که توسط مغولان به ایران راه پیدا کرد. که بعضی از نقاشی های ایرانی بسیار وفادارانه الگوهای چینی را دنبال می کردند. اما در دوره دوم ،تاثیرات نقاشی تزیینی اروپایی در آثار دیده میشود.

در دوران صفویه به دلیل ارتباط با غرب، تغییر ذائقه و سلیقه هنری مردم، تاثیرات هنر چینی به مراتب کم تر شد و فرنگی مآبی جای گزینی برای چینی مآبی شد.

در آغاز قرن یازدهم قمری، نخستین نشانه های نقاشی تک ورقی گل و مرغ، توسط نقاشانی که از دستور کار فرمایان خود رها شده بودند ( نقاشان آزاد)، ظاهر شد. تغییرات این دوران، شامل تبدیل شاخه ها به بوته های روئیده از زمین، اضافه شدن پرندگان و حشرات در زمینه تصویر بوده است. وارد کردن واکنش های عاطفی و شخصی از نمود های جهان و تصویر باور ها، از دیگر محصولات این دوران است.

ﺩﺭ ﺁﺛﺎﺭ ﺍﻭﻟﻴﻪ  ﻧﻘﺎﺷﻲ ﻫﺎی دوران صفوی ﻣﺮﻍ ﺩﺭ ﻣﺮﻛﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﺍﺛﺮ ﻗﺮﺍﺭ میگیرد. ﺩﺭ ﺁﺛﺎﺭ نگارگری صفوی ، ﺩﺭﺧﺘﭽﻪ  که قرار گاه مرغ است، ﺍﺛﺮ ﺭﺍ ﻛﺎﻣﻞ میکند .ﺍﺯ ﻗﺮﻥ ٩ ﻕ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺍﺯ ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻭ ﻛﺎﻣﻞ ﺩﺭ ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺍﻳﺮﺍﻧﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ.

تناسب واندازه درخت و مرغ نسبت به یکدیگر، به تمایل نقاش متغیر بود. در نگارگری گل و مرغ دوره صفویه، ﭘﺮﻧﺪﺓ ﺗﺼﻮﻳﺮﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺁﺛﺎﺭ ﺍﺻﻞ ﻣﻀﻤﻮﻥ ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺍﺣﺴﺎﺱ ﻭ ﺑﺎﻭﺭﻫﺎﻱ ﻧﻘﺎﺵ ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺟﺪﺍ ﺍﺯ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﺮﻍ ﻭ ﻣﺤﻞ ﺍﺳﺘﻘﺮﺍﺭﺵ ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. در دوران صفویه، درخت و مرغ، به مفهوم گل و مرغ تغییر ماهی میدهد.

در بیان مزایای این جای گزینی میتوان گفت:

• ﺍﺛﺮ ﺑﺪﻭﻥ ﺯﻣﻴﻨﻪ ﺳﺎﺯﻱ ﻭ ﻣﻨﻈﺮﻩ ﭘﺮﺩﺍﺯﻱ و به طور مستقل، ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻧﺪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻓﺼﻞ ﺑﻬﺎﺭ ﻭ ﺁﻏﺎﺯ ﺭﺳﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ.
• ﺍﻣﻜﺎﻥ ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮﺩﻥ ﻭ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﭼﺮﺧﺔ ﺯﻧﺪﮔﻲ ﺩﺭ ﻳﻚ ﺑﻮﺗﺔ ﮔﻞ ﭘﻴﺪﺍ ﻣﻲ ﺷﻮﺩ.
• نمایان کردن بخش کوچکی، به مفهوم کل طبیعت قرار میگرد.

نگارگری در دوران صفویه صاحب امضا و تاریخ شد و به اصالت و حقیقت آن افزوده شد. ﺍﺯ ﺩﻭﺭﺓ ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﺳﻮ ﺗﻐﻴﻴﺮﺍﺗﻲ ﺩﺭ ﺭﻭﻧﺪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺑﻨﺪﻱ ﻫﺎﻱ ﮔﻞ ﻭﻣﺮﻍ ﺻﻮﺭﺕ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﺩ. ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻣﺜﺎﻝ، ﺩﺭ ﺁﺛﺎﺭ ﺍﻭﻟﻴﺔ ﺩﻭﺭﺓ ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺍﺯ ﻓﻀﺎﻱ ﺧﺎﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮﻱ ﺑﺮﺧﻮﺭﺩﺍﺭ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﺍﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺮﻭﺭ ﺯﻣﺎﻥ ﺑﺎ ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ ﮔﻞ ﻫﺎ ﻭ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎﻥ، ﺍﺯ ﻓﻀﺎﻱ ﺧﺎﻟﻲ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻧﻴﺰ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﺩ.

رضا عباسی نگارگر دوران صفویه

رضا عباسی نخستین و شهیرترین نقاش دربار شاه عباس صفوی، انتخاب مرغ را به عنوان نمادی از روح، باب میکند و مرغ را از پس زمینه آثار نقاشی به موضوع اصلی نقاشی تبدیل میکند. ﺩﺭ ﻣﻴﺎﻥ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪﺍﻥ ﺩﻭﺭﻩ  صفویﺭﺿﺎ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﺮﺍﻱ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎﺭ، ﭘﺲ ﺍﺯ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎﻥ، ﭘﺮﻧﺪﻩ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺯﻣﻴﻨﺔ ﺁﺛﺎﺭ ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺑﻴﺮﻭﻥ ﺁﻭﺭﺩﻩ ﻭ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮﻥ ﺍﺻﻠﻲ ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ.

ﺩﺭ ﻣﻴﺎﻥ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪﺍﻥ ﺍﻳﻦ ﺩﻭﺭﻩ ﺭﺿﺎ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﺮﺍﻱ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎﺭ، ﭘﺲ ﺍﺯ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎﻥ، ﭘﺮﻧﺪﻩ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺯﻣﻴﻨﺔ ﺁﺛﺎﺭ ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺑﻴﺮﻭﻥ ﺁﻭﺭﺩﻩ ﻭ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮﻥ ﺍﺻﻠﻲ ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ. ﺍﻭ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎﻥ ﺧﻮﺍﻧﻨﺪﻩ ﺍﻱ ﺭﺍ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺩﺳﺘﺮﺱ ﻭ ﺩﻳﺪﺍﺭﺵ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺍﻧﺪ ﻭ ﺑﻮﻣﻲ ﺑﺎﻍ ﻫﺎﻱ ﺍﺻﻔﻬﺎﻥ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﻧﺪ ﺑﺮﺍﻱ ﺑﺎﺯﺳﺎﺯﻱ ﻭ ﻃﺮﺍﺣﻲ ﺩﻗﻴﻖ ﺍﻧﺘﺨﺎﺏ ﻣﻲ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ.

مهارت رضا عباسی، بیشتر به نقاشی سیاه قلم ،تصویر طبیعت و حالات روحی و اخلاقی مردم عادی بمعطوف بود. او به تدريج سبكي را ابداع كرد كه در عرض دو دهه آينده چهره نگارگري ايران را به كلي تغيير داد. كار و اثر او شامل طراحي بي‌عيب و نقش و در درجه اول رنگ‌آميزي درخشان سبك عالي صفوي بود.

سخن آخر

هنر نگارگری از مجلل ترین هنر های ایرانی است که در کرانه تمثیل و استعاره، به بیان مفهومی از عشق ، زیبایی و انسان رها شده، در عالم مثال اشاره دارد. در مسیر مقاله با بررسی نماد شناسی گل به عنوان مضمونی از زیبایی و مرغ نماینده جسم و کالبد تعالی رسیده، به پیشینه حضور این عناصر در هنر نگارگری و دیگر هنر ها، رسیدیم.  این سبک از نقاشی، جایگاه خود را به طور مستقل و رسمی، در غالب نقاشی تک ورقی یا تک برگی، با جلا و جلال والای کنونی، وامدار تلاش هنرمندان دوران صفویه است. رضا عباسی از نگار گران مکتب اصفهان دوران صفویه تاثیر به سزایی در تغییر ساختاری و ماهیتی و به طبع آن رواج و قدرت این سبک از نقاشی، داشته است.

منبع