قلعه های باستانی ایران

واضح است ایمنی از دغدغه های اساسی انسان در طول تاریخ بوده است که همواره در جهت نیل به آن، چاره جویی شده است. نمود این تلاش ها در کالبد بناهایی شامل، قلعه حصار، خندق و دژ دیده میشود. در طول تاریخ، قلعه ها از مجموعه استحکامات هر شهر محسوب میشدند، و معرفی نوع و میزان حکومت داری ، از طریق این بناها، قابل شناساییی بود. قلعه ها عمدتا با نقش نظامی و امنیتی بررسی می شوند، درحالی که وسعت کاربری قلعه ها فراتر از این بوده است و از ملزومات شهرسازی محسوب می شده است. قلعه هایی با کاربری تجاری، پرستشگاه، ارگ حاکم نشین که نشان از وجود شهر و تمدن در آن دوره است، وجود داشته است. قلعه ها با استفاده از ویژگی های جغرافیای طبیعی ، عموما در شیب های تند و صخره ای ساخته میشده است. به مثابه  حفظ و چیرگی امنیت، عموما در ارتفاعات و نقاط سوق الجیشی مرزها با عملکرد دید پاراناروما و به عنوان یک دفاع طبیعی از این قلعه های یاد میشود. در این مقاله سعی بر توضیح عملکرد این بناها در تاریخ ایران، اشاره به دیگر کاربری ها قلعه ها و نیز معرفی بهترین نمونه های موجود آن ها در تمدن های ایران است.

قلعه

دز فرهنگ فارسی قلعه به معنای حصار بلند و پناهگاه است که بر فراز کوه یا جای بلند ساخته میشود. این قلعه ها در بلندی ها، نقاط خارج از دید مهاجمان، اطراف شهرها و روستاها، با هدف امنیت و حفاظت ساخته میشده است. سازه ها اغلب به صورت قایم الزاویه طراحی شدند.

در ایران این مساکن حصار دار از 3000 سال قبل از میلاد با نقشه های مختلف ساخته شد. قلعه های دوره پارتین ایرن باستان هنوز موجود است.

مصالح ساخت قلعه

شرایط جغرافیایی و اقتصادی، وسعت مرزها، از عوامل تاثیر گذار در استفاده از مصالح بوده است. خشت خام در کنار استفاده از لاشه سنگ و ملات گچ، از رایج ترین سنت های ساختمان ساری محلی بوده است. استفاده از سنگ های قالب تراش خورده خصوصا برای دیوار کشی،  نیز، مورد اسسقبال بوده است.

قلعه ها از نظر اقلیم

• قلعه های کوهستانی : این قلعه ها با پلان نامظم در بستر مسیرهای طبیعی و صعب العبور ساخته میشدند.
• قلعه های دشتی و جلگه ای : این بناها را میتوان به عنوان شکل اولیه و مرکز و هسته شهر ها دانست. معمولا در کنار رودخانه ها، راه های مهم و قنوات ساخته میشدند و اغلب بلند تر از محیط مجاور خود بودند.

قلعه ها از منظر کارکرد

• قلعه های مسکونی : این بناها توسط مالکین و ارباب ها برای سکونت خانواده، رعایا و احشام ساخته میشده است.
• قلعه های کاروان سرا : این فضاا به عنوان پناهگاه برای اسکان موقت و امنیت مسافران تهیه میشده و کمی شبیه قلعه های نظامی هستند. تحول و گسترش این کاروان سراها منوط به شرایط اجتماعی، اقتصادی و مذهبی بوده است.
• قلعه های نظامی : این قلعهها مراکز حکومتی، مرکز اسکان افذاد در مواقع جنگی، و بنایی در راستای تامین حفاظت و امنیت و دفاع از شهر بودند.

در میان انوع قلعه های نظامی ،از مهم ترین آنها میتوان به ارگ ها و قلعه دختر ها اشاره کرد. این نام گذاری بر قلعه دختر به معنی یا استعاره ای از تسخیر ناپذیری است. در ایران پیش از اسلام خصوصا تمدن ساسانی، قلعه دختر ها بسیار مهم و متنعو بودند.

از آنجا که ارگ ها  و معرفی آنها از مشخص ترین اهداف این مقاله است با هم به معرفی مهم ترنی آن ها در ایران میپرازیم.

ارگ چیست؟

ارگ واژه ای پهلوی به معنای دژ است که سازه ای با دیوارهای محکم و محل استقرار پادشاهان، نظامیان و خدمه بوده است و همچنین مرکزی برای فعالیت های اداری و سیاسی شهر. یونانیان این دژها را بر فراز بلندی یا کوه می ساختند و به آن اکروپولیس یا (ارگ شهر) میگفتند.

ارگ یا حاکم نشین، مهم ترین مرکز حکومتی بوده است. ارگ در لغت به معنی قلعه‌ای کوچک است که درمیان قلعه‌ای بزرگ بسازند و دارای برج و بارو باشد. ارگ در اصطلاح به معنی اقامتگاه فرمانرواست لذا به مکانی گفته می‌شود که در آن فرمانروای شهر، ایالت یا کشور اقامت داشته باشد و در این مکان به اداره امور حکومتی می‌پردازد. ارگ ها، ساختمان‌های بلند و محصوری اند که در معماری قدیم کاربرد داشتند. اما تمام ارگ ها بر فراز بلندیها ساخته نشده اند، برای مثال،  ارگ تهران و شیراز که در فضای هموار بنا شده اند. قدمت ارگ درایران طبق کاوش های باستان شناسی هم زمان با ایجاد شهرهاست. تفاوت ارگ و قلعه درارتباطشان با شهر مشخص میشود ارگ قسمتی از شهر بوده در صورتی که قلعه بنایی مستقل از شهر و بیشترکاربری  نظامی داشته است مانند قلعه الموت. در دوره ساسانیان به فرماندۀ ارگ و یا قلعه( ارگبذ ) میگفتند، ولی بعدها این عنوان به یکی از مقامات عالی لشگری داده شد.

به شناخت و معرفی چندین قلعه و زیرمحجموعه آن،  بناهایی با ساختار شمایل ارگ در ایران میپردازیم که مهم ترین آن ارگ بم است. بعض از این بناها با نام قلعه و بعضی دیگر بر حسب کارایی با نام ارگ یاد میشوند.

ارگ بم

ارگ بم به عنوان بزرگترین سازه خشتی جهان شناخته می‌شود. بنای ساختمان از خشت ،‌ آجر و گل است و در مساحتی بالغ بر ۶ كیلومتر مربع ساخته شده است. ارگ بم از بناهای عصر اشکانیان است .این قلعه در شهر تاریخی بم در کرمان، جنوب شرقی ایران جای گرفته است. ارگ بم یک پایگاه مهم در کنار جاده ابریشم به شمار می‌رفته است. ارگ بم بزرگترین سازه با بنای خشتی است که در فهرست میراث فرهنگی یونسکو به ثبت رسیده است.  قرن هفتم تا یازدهم اوج شکوفایی ارگ بود. شور بختانه، چیزی در حدود ۸۰ درصد از ارگ بم در اثر زلزله ای که در سال ۱۳۸۲ این شهر را لرزاند تخریب شد.

پیدایش ارگ بم

نخستین نشانه‌های شکل‌گیری ارگ بم به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد. اما توسعه آن در طی چند صد سال روی داده است. و مهمترین دوران‌های گسترش آن به دوره اشکانی، سجلوقی و تیموری برمی‌گردد. بعضی عناصر معماری به کار رفته در ارگ بم مانند ترکیب ویژگی‌های ساختمانی. و محیط طبیعی تپه‌ای که بر آن قرار گرفته، شباهت زیادی به تخت جمشید دارد. در زمان ساسانی طی تصرف اردشیر بابکان، قسمت های دیگری به ارگ اضافه شد.

قدیمی ترین نشانه های تمدن در تپه های بیدرون در ۱۵ كیلومتری شهر كشف شده است. مطالعات معماری نشان می دهد كه قدمت بیدرون به هزاره چهارم قبل از میلاد برمی گردد. ارگ بم نخستین نقطه تلاقی معماری و شهرنشینی ایران است

نخستین باری که از شهر بم در نوشته‌های دوران اسلامی یاد شده، به سده دهم میلادی برمی‌گردد. و در آنها، شهر بم یک بازار توسعه یافته و بزرگ است که با کشتزارهای سرسبز پوشانده شده است. بم در آن دوران به واسطه پارچه‌های پنبه رنگارنگ و درختان نخل در کنار بازار پرشکوهش مشهور بوده است. در بعضی منابع گفته شده است، تا صد و پنجاه سال گذشته، هنوز این ارگ دارای سکنه بوده است.

در سده‌های بعدی فرمانروایی‌های محلی شرق ایران مانند بازمانده‌های مغول. و سپس صفویان و قاجاریان از ارگ بم به عنوان یک نقطه استراتژیک.در شرق ایران و مسیر تجاری شرق به غرب آسیا که از ایران عبور می‌کرد، استفاده می‌کردند.

زلزله دی ماه سال 1382 تقریبا 80 درصد ارگ بم را ویران کرد. بسیاری از کشورها به‌دلیل اهمیت این میراث فرهنگی برای بازسازی آن به ایران یاری رساندند. ژاپن، فرانسه، ایتالیا از همان ابتدا کمک کردند.

ارگ راین

قلعه تاریخی راین، را به‌عنوان خواهر کوچک‌تر ارگ بم می‌شناسند. ارگ راین بعد از ارگ بم که به‌عنوان بزرگ‌ترین سازه خشتی ایران. و جهان شناخته می‌شود، دومین بنای خشتی جهان است. و بر بلندای تپه‌ای در دامنه کوه‌های «هزار» شهر راین قرار دارد. این قلعه باستانی و ارزشمند در سال ۱۳۴۵ با شماره ثبت ۱۲۸۶۷ در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده است.

ارگ راین در دوره نادرشاه افشار و سپس پسرش محمد علی خان در دوره زندیه، محل فرمان روایی بوده است. ارگ راین، علاوه بر مکان زندگی حاکم راین، محل زندگی اقوام و نزدیکان حکومتی، تاجران، کشاورزان، پیشه‌وران و دیگر مشاغل نیز بوده است. ارگ راین همچنین محل داد و ستد کاروان‌هایی بوده است که از این منطقه عبور می‌کرده‌اند. در دوران پس از اسلام، ارگ راین جنبه نظامی و دفاعی داشته و مردمان هنگام خطر و هجوم دشمن به این مکان پناه می‌بردند.

قلعه فلک و افلاک ( دژ شاپور خواست)

قلعه فلک الافلاک یا دژ شاپورخواست بر فراز تپه‌ای در نزدیکی شهر خرم آباد در استان لرستان ساخته شده است. در زمان های گذشته درون این قلعه دو حیاط و دوازده برج قرار داشت که فقط هشت مورد از آن ها سالم مانده‌اند و امروزه قلعه فلک الافلاک به نماد شهر خرم آباد تبدیل شده است. واژه فلک الافلاک به معنای سپهر سپهران است و به دلیل دارا بودن دوازده برج می‌توان به دوازده برج فلکی اشاره کرد و نام فلک الافلاک نیز از همین جا ریشه گرفته است.

بنای باشکوه این قلعه مربوط به دوره ساسانیان می‌شود، زمانی به عنوان زندان برای اسرای رومی استفاده شد و در قرن چهارم نیز به عنوان مقر حکومت انتخاب گردید. پس از آن تبدیل به خزانه داری حاکم لرستان شد و به خاطر معماری زیبا جزو شاهکارهای مهندسی و معماری دنیا شناخته شده است. بلندترین دیوار در این قلعه ۳۳ متر است و پلان هشت ضلعی نامنظمی دارد.

قلعـه فلک الافلاک در زمان قاجار بازسازی شد و در دوران پهلوی نیز به عنوان پادگان نظامی و زندان سیاسی استفاده می‌شد. سرانجام در سال ۱۳۴۹ قلعـه فلک الافلاک در آثار ملی ایران به ثبت رسید و تبدیل به موزه ای باارزش شد. در سال های اخیر نیز نمای بیرونی و داخلی قلعه بازسازی شده است. و موزه‌های باستان‌شناسی، مردم شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیا و چایخانه سنتی در آن راه‌ اندازی شده ‌است. قلعـه فلک الافلک در طول زمان نام‌ های گوناگونی مانند دژ شاپورخواست، قلعه خرم‌ آباد، کاخ اتابکان و دوازده ‌برجی داشته است. اما از زمان قاجار به بعد نام فلک ‌الافلاک به خود گرفته است.

قلعه بابک

قلعه بابک به عنوان قلعه جاویدان نیز شناخته می شود و از آن به عنوان یک نماد ملی یاد می شود. علت این نامگذاری‌ها به خاطر دفاع دلاورانه بابک خرمدین برای مقابله با متجاوزان عرب به ایران می‌باشد. بابک خرمدین از مبارزان شجاع ایرانی بوده که بیش از 20 سال از عمر وی به نبرد با خلفای عباسی گذشته است. مقاومت در برابر ظلم‌های این قوم از اعراب و حمایت ایرانیان از اهداف این سرباز شجاع ایرانی بوده و در نهایت جان خود را در راه این مبارزه از دست داده است. با گذشت ۱۲۰۰ سال از آن دوران، هنوز هم بخش‌هایی از این قلعه پابرجا است.

ارگ کریم خان زند

ارگ کریم خان در مرکز شهر شیراز قرار دارد. این ارگ در دوران پادشاهی زند ساخته شده‌است. و پس از اینکه کریم خان زند شیراز را به عنوان پایتخت خود و این مکان را به‌عنوان مکان زندگی خود انتخاب کرد، به ارگ کریم خانی معروف شد. در زمان پادشاهی  پهلوی از ارگ به‌عنوان زندان استفاده شد که آسیب‌هایی به آن وارد شده‌است. بنای ارگ ترکیبی از دو معماری مسکونی و نظامی است.

نارین قلعه

نارین قلعه، بنایی باشکوه متعلق به دوران ساسانی است که معماری بسیار زیبایی دارد. نام آن به عنوان یک اثر معماری ارزشمند در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی به ثبت ملی رسیده و در لیست آثار ملی ایران قرار گیرد.

این قلعه که به نارنج قلعه نیز شهرت دارد اصول معماری. به شکلی رعایت شده که آن را به دژی مستحکم و استوار تبدیل کرده است. نارین ‌قلعـه‌ ، بعد از ارگ بم بزرگترین شهر قلعه ‌ی خشتی ایران است که دارای ساختاری مانند ساختار ارگ بم است.

اما در باب چرایی اهمیت در مورد نارین قلعـه وجود شبکه‌ های زیرزمینی آن است. شبکه هایی که تردد در آن ها صورت گرفته و معماران این بنا آن ها را برای تهیه ‌آب و غذا و سایر مایحتاج افراد ساکن قلعـه طراحی کرده ‌اند. جالب تر اینکه هرگز این شبکه ها به دست هیچ بیگانه ای نیفتاده است. برخی از باستان ‌شناسان، قدمت سکونت در نارین قلعـه میبد را حدود ۳ تا ۴ هزار سال قبل از میلاد تخمین زده اند.

قلعه الموت

قلعه الموت که با عنوان آشیانه عقاب و یا قلعـه حسن صباح نیز شناخته می شود، یک دژ مستحکم جهت حفاظت از حسن صباح، خانواده و سپاهیانش بوده است.

کتابخانه مهمی به همت حسن صباح در این قلعـه ایجاد شد که تا هنگام حمله مغول و به آتش کشیدن قلعـه الموت در سال ۶۵۴ هجری قمری همچنان رو به گسترش بود. تاسیس این کتابخانه از اقدامات درخور توجه و مهم حسن‌صباح به حساب می‌آید. با این اوصاف می‌توان گفت که اسماعلیان الموت سهم چشم‌گیری در باروری تمدن ایران داشته‌اند.

قلعه رودخان

دژ رودخان یا قلعـه حسامی نام قلعه‌ای است متعلق به دوره امپراتوری ساسانی که بر فراز ارتفاعات جنگلی شهرستان فومن در روستای رودخان ساخته شده است.

در مورد قدمت قلعه رودخان، بعضی از کارشناسان می‌گویند در زمان حمله اعراب و برای دفاع از شهر ساخته شده است. بعضی دیگر هم می‌گویند در دوره سلجوقی ساخته شده است.

این دژ در دل جنگل و بلندی کوهستان قرار گرفته. محلی‌ها به آن قلعـه رخون می‌گویند. چراکه نزدیک رودخانه رخون قرار گرفته است. اسم رودخان هم از رودخانه می‌آید تعداد پله های رسیدن به قلعه آن‌قدر زید است که به  هزارپله معروف شده. این دژ دارای 935 پله است و در سال ۱۳۵۴ ثبت ملی شد.

قلعه برازجان

قلعه برازجان واقع در شهر برازجان مرکز شهرستان دشتستان یکی از آثارهای تاریخی و از نقاط دیدنی استان بوشهر در جنوب ایران است. این بنای ارزشمند و استوار به دژ برازجان یا کاروانسرای مشیرالملک برازجان بزرگ شناخته می‌شود و از سازه‌های باشکوه دوره قاجاریان به‌شمار میرود. ساخت و سازنده این بنا در زمان زندیه بوده است.

ارگ علیشاه

ارگ تبریز، معروف به ارگ «علیشاه» در مرکز شهر تبریز واقع شده است. بنای تاریخی که در حدود هفتصد سال قدمت دارد و معماری آن به سبک آذری و معمار آن استاد «فلکی تبریز» است. این مجموعه تاریخی در برگیرنده مدرسه، مسجد و خانقاه است که در زمان «تاج الدین علیشاه جیلانی» از امرای گورکانیان در قرن هشتم هجری ساخته شده است به نوشته جهانگردان تاریخی، تنها بنای شهر تبریز بوده که از دور دست دیده می‌شده است.

در زمان مشروطیت و قیام مردم تبریز، این بنای تاریخی باز هم سنگر مبارزان مشروطه خواه و نیروهای ستارخان و باقرخان قرار گرفت و در برابر شلیک توپ‌خانه محمدعلی شاه قاجار ایستاد. یادگار مبارزه آزادی خواهان با استبداد در جای گلوله‌های توپ بر دیوارهای ارگ هنوز پا برجاست. این بنا در سال ۱۳۱۰ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

ارگ گوگد

در ۵ کیلومتری جاده گلپایگان به تهران و در شهر گوگد،یکی از قدیمی‌ترین و دیدنی‌ترین بناهای این سرزمین قرار گرفته است بنائی موسوم به “ارگ گوگد”.

تاریخ و زمان ساخت این بنا را به چهار قرن پیش نسبت می‌دهند. واژه گوگد به معنی “گاو بزرگ” ترجمه شده است. این ارگ دومین بنای خشت و گل ایران از نظر وسعت و بزرگی می‌باشد که در حال حاضر از آن به عنوان مهمانسرای سنتی استفاده می‌شود.

از این دژ در زمانهای صلح به عنوان کاروانسرا و در زمان جنگ یا حمله اشرار به عنوان دژ نظامی استفاده می‌شده است.سوراخ هائی روی دیوارهای مرتفع وجود دارد که از آن به عنوان سیستم امنیتی هشداردهنده استفاده می‌گردیده به این صورت که کبوترها را در این سوراخها اسکان می‌داده اند که شب هنگام با بیقراری و سر و صدای این کبوتران،متوجه ورود مهاجمین توسط قلاب و یا نردبان می‌شدند.

قلعه گوگد مربوط به دوره زند – دوره قاجار است و در 1378 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

ارگ مورچه خورت

ارگ قدیمی مورچه خورت در فاصله‌ی ۵۰  کیلومتری شمال اصفهان به صورت یک قلعه‌ی خشتی بزرگ با برج و باروهای بلند فضایی در حدود ۱۵۰۰۰ متر مربع را به خود اختصاص داده است.

تاریخ دقیق بنای این قلعه که ازآثار دوره اسلامی است،مشخص نیست اما گفته می‌شود قدمت این قلعه و منطقه تاریخی به قرن نهم ه. ق می‌رسد و به گفته برخی ، قدمت آن به قبل از دوران صفویه نیز می‌رسد. بعد از ارگ بم این مکان مهمترین قلعه تاریخی ایران از نظر سبک معماری وشهر نشینی بحساب می‌آید.

مطالعه بیشتر ⇐ ارابه جیحون، زین زرین هخامنشی

ارگ آق قلعه

این مجموعه در عصر ایلخانی، به منظور ایجاد شهری به سبک سلطانیه زنجان ساخته شده است. بر اساس کتیبه مسجد آق قلعه این مجموعه در سال ۷۱۲ هجری قمری و مقارن با حکومت الجایتو، به پایان رسید. بنابراین مجموعه آق قلعه یکی از آثار ارزنده عصر ایلخانی محسوب می‌شود. ولی زمان استفاده از آن اندک بوده و در دوره صفویه و قاجاریه نیز از آن استفاده شده است.

این قلعه یکی از بزرگ‌ترین قلعه‌های زمان ایلخانی است که در استان خراسان وجود دارد و زمانی نیز مرکز حکومت ایلخانیان بوده است. در زمان صفویه در جبهه جنوبی آق‌قلعه روی خرابه‌های ایلخانی، خانه‌های خشت و گلی ساخته شده و به نسبت پیشین جمعیت بیشتری در آن ساکن شدند.از این زمان سکونت در این محل تا اوایل دوره قاجار ادامه دارد.

نتیجه

اولین کارکرد قلعه ها ، کمک به حفظ امنیت شهر، در مقابل هجوم بوده است. با گذشت زمان قلعه ها کارکرد پناهگاه، تجاری، حاکم نشین و پرستشگاه نیز پیدا میکنند. فلعه ها به چندین گونه تقسیم میشوند، این تقسیم بندی از منظر جغرافیایی و استفاده از آن هاست. ارگ ها گونه ای از قلعه ها هستند که نشان از شهر نشینی دارند. ارگ ها به بخش حاکم نشین قلعه ها معروف اند. مصالح به کار رفته در ساخت قلعه ها، به واسطه احداث آنها در بلند ترین نقطه کوه، عموما، از خشت خام و لاشه سنگ های کوهستانی بوده است. اما شرایط اقلیی و اجتماعی هر دوره در ساخت آنها بی تاثیر نبوده است. در ایران قلعه ها زیادی در زمان های حکومتی باستانی، ساخته و بعضی از آنها هنوز به جای مانده است. در میان ارگ های ایرن ارگ بم، در فلات مرکزی ایران، از اهمیت زیادی برخوردار است، این بنا بزرگ ترین بنای خشتی جهان است. قدمت این ارگ از شش هزار پیش از میلاد تا چهر هزار پیش از میلاد است. تاسیس این ارگ از زمان هخامنشیان شروع شد و تا 150سال گذشته، هنوز در آن سکونت وجود داشته است.

منابع

Sid.ir

Ghasreshirin.com

Magirans.com

Raheeno.com