از “دیوارنگاره ها­­ی غارها”  تا  “نمایشِ شنگول و منگول حبه­ انگور” – بخش دوم – نمایش خلاق ضرورتی برای پرورشِ کودکان و نوجوانان

در بخش اول این مقاله گفتیم که نمایش خلاق ریشه در نهاد آدمی دارد. نیاکان ما برای مواجه شدن با طبیعت و غلبه بر آن آیین­ها و مراسم گروهی را ساختند و به کمکش توانستند از دوران غارنشینی گذر کنند. گفتیم که نکته­ قابل توجه آیین­های انسان های اولیه گروهی بودن و نمایشی بودن آن است و این همان وجه مشترک این مراسم با نمایش خلاق است. نمایش خلاق شیوه­ای است که به انسان قدرت تجربه، کشف و شهود می­دهد. شناختی که کم هزینه است چون در دنیای غیر واقعی و نمایشی تجربه می­شود. در این شکل از دستیابی به معرفت، انسان می­تواند بودنِ خود را در مسیری که خودش انتخاب می­کند هدایت کند و به آن­چه می­خواهد تبدیل شود.

نمایش خلاق خاکستری است که از آن ققنوس پرمی­کشد

بخش مهمی از پرورش انسان وابسته­ی بازی، تمرین و عمل است و بازی و بازیگری نیز حوزه­ی عمل کودکِ درون انسان است و حاصل آن چیزی جز پرورش انسان و توانایی های او در مسیرِ شدن نیست. در نمایش خلاق به کودکان و نوجوانان فرصت داده می­شود که در فضایی غیرواقعی و به کمک بازی­های نمایشی، قصه و فعالیت­های گروهی، نقاب خود را از چهره بردارند و خودشان و توانمندی­هایشان را ببینند. در این شکل از فعالیت کودک و نوجوان با مشاهده­ی خود و دیگران به شناختی خواهد رسید که در بستر تجربه حاصل می­شود و به همین دلیل این آگاهی می­تواند شناختی ارزشمند و فعالانه باشد. او بعد از شناختن خود در موقعیت­های نمایشی و بازی­های گروهی عمل و عکس العمل خواهد داشت و از این طریق در هر لحظه می­تواند دانش شناختی خود را با داده های جدیدی از خودش و گروه همسالانش بسنجد و آن ها را کامل کند. در واقع او همواره در حال ساختن و خراب کردن است و در این فرایند رفت و آمدی به آگاهی فردی دست خواهد یافت.

نمایش خلاق روشی آموزشی است که در آن دانسته های تربیتی و مهارت های نمایشی از حیث نظر و عمل به هم می­آمیزند. حاصل این آمیزش انسان هایی خلاق، منتقد، دانا و فعال است. همان انسان­هایی که آینده­ی جهان را رقم خواهند زد. انسان­هایی که هر لحظه به دنبال کشف کردن جهان، تعامل با آن، رشد کردن شخصی و پرورش دادن محیط اطراف خود هستند. انسان­هایی که مطیع نیستند، خلاقند و از آگاهی و توانمندی جمعی برای رسیدن به زندگی آرمانی بهره می­برند.

کشورها امروزه به اهمیت نمایش خلاق و حوزه های مربوط به آن پی برده اند . در بیانیه­ی همایش دسته جمعی هنرها و تعلیم و تربیت که توسط انجمن مدیران مدارس اتحادیه­ی تعلیم و تربیت و مرکز کندی برای هنرهای نمایشی در سال 1985 منتشر شده چنین آمده است:

“آینده­ ملت ما بستگی به توانایی ما در خلاقیت و خلاق بودن دارد. در دهه های آینده مهم ترین منابع نیروهای انسانی هستند. اگر قرار باشد ملت ما به استقبال چالش های آینده برود مدارس امروز ما لازم است تا به پرورش رهبران خلاق بپردازد”

نمایش خلاق نوعی نمایش فرایندمحور است که به سود شرکت­ کنندگانش است و هدفش اجرا در مقابل تماشاگر نیست. این نمایش شیوه­ای برای آموزش و یادگیری بر مبنای گرایش جهانی به بازی نمایشی است که در هر انسانی یافت می شود. در این نمایش خودِ راه هدف است. به عبارت دیگر تاکید بر فرایند تمرین است؛ پرورش توانایی­های شرکت­ کنندگان اهمیت دارد و محصول نهایی یا وجود ندارد و یا در اولویت نیست. این همان تفاوت مهم تئاتر و نمایش خلاق است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. اگر تئاتر نور یا آتشی باشد که از درخشش ستاره­هایش به وجود آمده است، نمایش خلاق خاکستری است که از آن ققنوس پر­می­کشد زیرا در این فرایند، آدمی خود را می­شناسد، خود را می­سنجد، خود را در معرض نقد قرار می­دهد و از خود، خودی دیگر می­سازد. خودی که نسبت به قبلش توانمندتر، خلاق­تر و آگاه­تر است. این روشِ آموزشی روشی انسان­گرا با نگاهی صلح جو است که تمایزی میان شرکت­کنندگانش قائل نیست و آغوشی باز برای پذیرفتن آدمی با هر ویژگی اخلاقی، شخصیتی، فرهنگی، ظاهری و روانی است. در این شیوه­، پذیرش تفاوت­های انسان­ها و قرارگرفتن آن­ها در فضایی مشارکتی خصیصه ای قابل توجه، ارزشمند و پیشرو است.

آیا نمایش خلاق کودکان مضطرب، خشمگین و (به اصطلاح عام) درون­گرا را پس می­زند؟

آنچه در این شیوه­ی آموزشی-تربیتی مهم است قابل استفاده بودن آن برای تمام انسان­هاست. این شیوه فقط مخصوص انسان­های اهل سخن، شاد و (به اصطلاح عام) برون­گرا نیست. نمایش خلاق کمک شایانی به کودکان مضطرب، خشمگین و (به اصطلاح عام) درون­گرا می­کند. آن ها فارغ از اضطراب و وابستگی ها، زندگی واقعی خود را در دنیای نمایشی دوباره می­سازند خویش را می­بینند، با اضطراب­های خود مواجه­ می­شوند، زندگی را تجربه می­کنند و با کمترین هزینه، راه هایی برای مواجه شدن با آنچه در دنیای واقعی انتظارشان را می­کشد پیدا می­کنند. برای مثال وقتی در زندگی واقعی یک کودک اسباب بازی کودکی دیگر را می شکند احتمالاً با رفتار فعالانه یا بالعکس منفعلانه­ی کودک مقابل روبرو می شود. اگر بخواهیم به هر دو کودک راه دیگری برای مواجهه با این موقعیت را نشان دهیم باید چه کنیم؟ منتظر بمانیم که دوباره این اتفاق بیفتد و امیدوار باشیم آن­ها راه دیگری برای عمل و عکس­العمل پیدا کنند؟ این روش روشی پرهزینه و گاهی بی حاصل است.

براساس تجربه باید گفت وقتی کودکان در فرایند نمایشِ خلاق موقعیتی این چنینی را تجربه می­کنند با تسهیل­گریِ آگاهانه­یِ مربی می­توانند با کمترین هزینه­ روانی و جسمی از تجربه­کردن این موقعیت نمایشی اندوخته­ی خود را بردارند و در موقعیت واقعی از آن استفاده کنند.

داشتن روابط اجتماعی فعالانه، داشتن حس همدلی، داشتن درک متقابل، پذیرفتن تفاوت های فردی و عناوینی این­چنینی یاددادنی هستند و نباید از کودکان و نوجوانانمان انتظار داشته باشیم بدون آموزش به همه­ی این   ویژگی­ها و توانمندی­ها دست یابند. بیایید توشه­ی مسیر پر فراز و نشیب زندگی را در اختیار کودکان­مان قرار دهیم و سپس از آن ها بخواهیم مستقلانه زندگی کنند و از پسِ مشکلات آن برآیند. نمایش خلاق بستری مناسب برای این آموزش هاست زیرا بر محور روایت و بازی است و آموزش در بستر تجربه و به شکل غیر مستقیم و براساس ویژگی های شخصیتی افراد صورت می­گیرد.

مطالعه بخش اول

روایتگری ابزار مهمی در نمایش خلاق است

آدمی قصه و نمایش را ساخت و به کمک آن به انسانِ خردمند تبدیل شد. روایتگری ریشه در مسیر خردمندی انسان دارد و کودکان نیز به شکل غریزی روایتگرانی ماهرند. یکی از ابزارای مهم نمایشِ خلاق قصه­گویی است. در این شکل از قصه­گویی کودکان و نوجوانان به دو شکل دنیای قصه­ها را تجربه می­کنند. آن­ها گاهی روایتی را می­شنوند و براساس شخصیت­ها و موقعیت­های داستان عمل و عکس­العمل خواهند داشت و در مسیر این روایتگری و براساس توانمندی­های خود، با توجه به ظرفیت و انتخاب گروه مسیر داستان را تغییر می­دهند، شخصیتی به آن اضافه یا کم کنند. موقعیتی را تغییر می­دهند و یا مسئله را به شیوه­­ای دلخواه حل می­کنند. نوع دیگر، روایتگریِ خلاق است. آن ها به صورت بداهه به خلق داستان گروهی می­پردازند و در مسیر خلق داستان علاوه بر تقویت دانش زبانی و مهارت های بیانی خود به تقویت مهارت حل مسئله نیز می­پردازند. پس یکی از عناصر مهم نمایش خلاق روایتگری خلاقانه با محوریت اجراست.

“بازی­های گروهی و بازی­های نمایشی” و نقش مهم آن­ها در نمایش خلاق

همه­ی انسان ها گرایش به بازی دارند. نمایش خلاق با اتکا به این تمایل در فرایندی بازی محور به پرورش مهارتهای بیانی، دانش زبانی، تمرکز وکارگروهی می پردازد و از آنجائی­که همه­ی این اهداف در فرایندی بازی محور محقق می­شوند برای شرکت کننده لذت بخش خواهند بود.

بازی های نمایشی که در آن شرکت کنندگان موقعیت های گوناگون را در نقش های مختلف بازی می­کنند “دیدن و شنیدن فعالانه” را تقویت می­کند. در این بخش از کلاس­های نمایش خلاق است که شرکت­کننده به توانایی­های بازیگری خود آگاه می­شود و از آنجا­­ئی که روند اجرای بازی ها مطابق با مرحله­ی رشد کودک و نوجوان است فشار روانی بازی او را تهدید نمی­کند.

در بازی­های نمایشی از اگر جادویی استفاده می­شود. اگر من جای او بودم…..

این­چنین است که شرکت کننده مرز بین دنیای واقعیت و تخیل را درمی­یابد و به بازسازی دنیای واقعی در موقعیت نمایشی می­پردازد اما آن را به عنوان یک واقعیت باور نمی­کند و این آگاهی به او کمک می­کند تا بهره­ی کافی را از این بازی ببرد. او بحران را می آزماید، نگرش ها و توانایی­های خود را محک می­زند و در آخر با اگری دیگر نقشی دیگر را تجربه می­کند. این تجربه­ها به او امکان به دست آوردن زوایای دید مختلف در مواجهه با مسائل را می­دهد.

در این شکل از بازی امتیاز، رتبه بندی، برد و باخت وجود ندارد و امکان ابراز وجود به همه­ شرکت­ کنندگان داده می­شود.

نمایش خلاق و تئاتر چه تفاوت هایی با هم دارند؟

تفاوت میان نمایش خلاق و تئاتر در فرایند و محصول است. در کلاس های تئاتر (با محوریت بازیگری)  تمرکز مربی بر “پرورش بازیگر” است اما در کلاس های نمایش خلاق قرار نیست “بازیگر” تربیت شود.

در کلاس­های تئاتر مهارت­های بیانی، بدنی و ذهنی هنرجویان در راستای “بازیگر شدن” تقویت می­شود و هدف مربیان و شرکت کنندگان “بازیگر شدن” است اما هدف کلاس­های نمایش خلاق این نیست. نمایش خلاق به دنیال تربیت نخبه ها و ستاره ها نیست. تمرکز نمایش خلاق در کشف و تقویت مهارت های بیانی و ذهنی شرکت کنندگان است. در کلاس­های نمایش خلاق شرکت­کننده احساس ناکامی نمی­کند زیرا قرار نیست در نهایت به محصول مشخصی دست یابد در واقع در نمایش خلاق تمام شرکت کنندگان بازیگران بالقوه هستند. آنچه دستاورد کلاس­های نمایش خلاق است تقویت مهارت­های شرکت کننده به نسبت داشته هایش است. قرار نیست چیزی از بیرون به او تحمیل شود و قرار نیست او تبدیل به نسخه­ی آماده­ای از یک بازیگرِ ماهر شود از این رو                    کلاس های نمایش خلاق به دلیل فرایند و محصول نهایی که هر دو انسان گرایانه و مشارکتی هستند برای گروه سنی کودک و نوجوان بسیار مفید و ضروری هستند. در این شکل  از کلاس ها شرکت کننده از روند کلاس لذت می­برد زیرا اولیه­ترین هدف کلاس لذت بردن اوست و در فرایندی بازی­محور مهارت­هایش رشد می­کند و او کامیاب می­شود.

نمایش خلاق همه­ی کارکردهای تئاتر را دارد با این تفاوت بزرگ که از تنش اجرا فارغ است. نمایش خلاق فرایند کشف و تقویت مهارت­های فردی و اجتماعی شرکت­کنندگان است اما کلاس های تئاتر یا تمرین های تئاتر در نهایت به اجرای هنرجو ختم می شوند. اینجا فرق اساسی این دو نمایان می شود.

در نمایش خلاق تماشاگر وجود ندارد و تمام شرکت کنندگان بازیگران و تماشاگران بالقوه هستند و قرار نیست روی صحنه و در مقابل تماشاگران نمایشی اجرا شود. هرآنچه اتفاق می افتد در همان گروه و در جریان تعامل و مشارکت است و در همان جا تمام می شود اما نتیجه­ی تمرین های تئاتری اجرا در مقابل تماشاگر است و اجراگر تماشاگر اجرای خود نیست.

در اینجا می­توان به این نکته اشاره کرد که نمایش خلاق بخش مهمی از فرایند تولید آثار نمایشی است که در آن بازیگران بدون فشار واضطراب به تقویت مهارت های خود در گروه و در جریانی تعاملی و مشارکتی می پردازند.

در نمایش خلاق شرکت کننده به کشف وجوهی از خود می رسد. او خود را در جریان بازی و اجرا میشناسد و   می تواند با چشم سوم به خود نگاه کند زیرا جریان واقعی زندگی شبیه سازی می شود و او در آن نقش خود را بازی می کند و توامان خود را می­بیند و تجربه می­کند، امری که در تئاتر و اجرا محقق نمی­شود.

از دیوارنگاره­­ی غارها تا نمایش شنگول و منگول حبه­ انگور

آنچنان که گفتیم نمایش خلاق ریشه در سنت­های نیاکان ما دارد و امروزه به عنوان روشی آموزشی در جهان استفاده می­شود. گاهی در گروه سنی نوجوان و بزرگسال آنچه در نمایش خلاق به دست آمده است در قالب اجرایی کارگاهی در معرض دید عموم قرار می­گیرد اما این اولویت کلاس های نمایش خلاق نیست و برای گروه سنی کودک (زیر یازده سال) اصلاً پیشنهاد نمی شود.

درست است که هدف نمایش خلاق اجرا نیست اما می­تواند در مواقعی به اجرا با شرایط خاص هم ختم شود. این اجرا که در انتهای یک دوره­ی نمایش خلاق شکل خواهد گرفت همواره نقش آموزشی خود را حفظ می­کند و شبیه اجراهای صحنه­ای نخواهد بود. داستان “شنگول و منگول، حبه­ی انگور” را به یاد آورید. این داستان به کودکانی اشاره دارد که در نبودن والد باید از خودشان مراقبت کنند و در جریان قصه راه حل­هایی به آن­ها پیشنهاد می­شود. اگر این داستان، روایتِ محوریِ کلاس نمایش خلاق باشد، به چالش کشیده می­شود و شرکت کنندگان بنا به ظرفیت های روانی و تجربی خود راه حل­های مختلفی را بازی می­کنند و ممکن است هیچ­کدام از شرکت کنندگان از راه حل هایی که قصه پیشنهاد داده است استفاده نکنند. در نهایت اگر این نمایش اجرا شود ممکن است به هیچ وجه شبیهِ داستان اولیه نباشد زیرا تجربی و براساس مشارکت گروه ساخته شده است. در اجراهای نهایی کلاس های نمایش خلاقِ کودکان گاهی با صحنه ای مواجه می­شوید که در آن یکی از کودکان خارج از قراردادِ قبلی گروه عملی را انجام می­دهد و نه تنها مورد اعتراض گروه قرار نمی­گیرد بلکه گروه از این تغییر مسیر استقبال هم می­کند و اجرا به سمتی می­رود که مربی هم انتظارش را نداشته و این ویژگی خارق العاده­ی این شیوه است.

دوره پرورش خلاقیت هنری کودکان

نمایش خلاق به خاطر آنکه مشارکت تماشاگر و اجراگر را توامان دارد از پیشرفته ترین انواع نمایش است. نمایشی که هم شادمانی و هم آموزش است، هم جهان را می شناساند و هم ابزاری برای تغییر جامعه است. نمایش خلاق حتی هنر حال هم نیست، این نمایش صرفاً آینده نگر و هنر آینده است.

از آنجائی که نمایش خلاق فقط هنر نیست بلکه­ شیوه ای از تربیت است به شما که خواننده­ی این مقاله بودید پیشنهاد می شود.

اگر فرزند دارید او را در کلاس های نمایش خلاق کودکان و نوجوانان شرکت دهید تا مسیر رشد و باروری را برایش هموار کنید.

منابع:

کتاب نمایش خلاق- نویسنده: یدالله آقا عباس- نشر قطره

کتاب تئاتر درمانی- نویسنده: فیل جونز- ترجمه: چیستا یثربی