خط کوفی، از کافِ کتابت تا گافِ گرافیک

اختراع خط، بازتابی شگرفت از سبک و ثبت اندیشه انسان، در طول تاریخ بوده است. نخستین اقدامات بشر در راستای اختراع، در غالب تصاویر تجریدی که مبین کلمات بودند، ایجاد شد و قواعد و قراردادهای الحاقی در طی ادوار، به پیچیدگی و تکامل آن کمک کرد. خط کوفی از خطوطی است که به مثابه اقلیم و مذهب مشترک، میان کشورهای جهان اسلام رواج گرفت. گستردگی حکومت و ممالک اسلامی، از خط کوفی در راستای پاسخ گویی به نیاز و وحدت، به طور توامان، بهره جست. به دلیل اهمیت کتابت و نشر و انتقال دین در دوران اسلام، خط کوفی در زمانی کوتاه، به نشانه و شاخصه اصلی در عرصه رشد و شکوفایی قرار گرفت. بارقه های ابتدایی خط کوفی، در عربستان، خطه و خاستگاه اسلام، زده شد.

جمال و تجلی خوشنوسی کهن در جهان اسلام، با خط کوفی به حصول رسید و خط کوفی به واسطه سادگی و سیالیت، توانایی شکل، تغییر، و تکامل پذیری ، جنبه تزیینی را در کنار بهره وری های نوشتاری به خود اختصاص داد. خط کوفی ترسیمی ترین اصلوب را داراست. از این رو، روند مقاله پیش رو، از شناخت خط کوفی و قابلیت کاربردی و نوشتاری آن در ابنیه و کتیبه ، تا شناسایی ارزش های بصری این خط در شمایل تزیینی و ترسیمی آن در گرافیک است.

پیدایش خط کوفی

خط کوفی با نام های جزم، حیرانی، انباری و حجازی نیز خوانده میشود. این خط دستخوش تغییرات شرایط و گذر از شهرهای گوناگون شده است و کوفه که از خاستگاه آخرین تغییر آن بوده است، ام این خط را برای همیشه به خود اختصاص داد. این خط همانندی فراوانی به دین دبیره یا خط اوستایی دارد

ﺧط ﮐﻮﻓﻲ ﺩﺭ ﺳﺪﻩ ﺍﻭﻝ ﻫﺟﺮﻱ ﻗﻤﺮﻱ ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻥ ﺭﺳﻢ ﺍﻟﺨﻂ ﻫﺎﻱ ﻣﮑﻲ ﻭ ﻣﺪﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ  ﻭ ﺩﺭ ﺗﻨﻮﻉ ﻭ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﺁﻥ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲ ﺁﻣﺪ . ﺩﺭ ﺍﻭﺍﻳﻞ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎﺱ ﺧﻂ ﮐﻮﻓﻲ ﺍﺯ ﺣﻮﺯﻩ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎﻥ ﺗﺠﺎﻭﺯ ﮐﺮﺩ ﻭ ﺩﺭ ﮐﺸﻮﺭﻫﺎﻱ ﺩﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁﺳﻴﺎﻱ ﺻﻐﻴﺮ ﻭ ﻣﺼﺮ ﻭ ﺷﻤﺎﻝ ﺁﻓﺮﻳﻘﺎ ﮔﺴﺘﺮﺵ ﻳﺎﻓﺖ.

ﺧﻂ ﮐﻮﻓﻲ ﺩﺭ دوران ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺭﻓﻴﻌﻲ ﺍﺯ ﺗﻔﻨﻦ ﻭ ﺯﻳﺒﺎﻳﻲ ﺩﺭ ﺭﺳﻢ ﻭ ﺷﮑﻞ ﺭﺳﻴﺪ . از آن دوران تا کنون ﺩﻭﺍﺯﺩﻩ ﻧﻮﻉ ﺧﻂ ﺑﻪ ﻣﺮﻭﺭ ﺍﻳﺎﻡ ﺍﺯ ﺧﻂ ﮐﻮﻓﻲ ﺍﺳﺘﺨﺮﺍﺝ ﮔﺮﺩﻳﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺷﺎﺧﻪ ﻫﺎﻱ ﺧﻂ ﮐﻮﻓﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺭ ﻣﻲ ﺭﻭﺩ.

با بسط و توسعه ﺍﺳﻼﻡ ﺑﻪ ﺳﺮﺯﻣﻴﻦ ﻫﺎﻱ ﻏﻴﺮ ﻋﺮﺑﻲ ﻭ عدم ﺁﺷﻨﺎﻳﻲ ﺁﻥ ﻫﺎ به این خط، ملزومات درست خوانی، ﻣﻄﺮﺡ ﺷﺪ . خط کوفی در آغاز فاقد اعراب و اعجام بود. علاوه بر زوایای تیز و هندسی آن که خشک جلوه می کرد، هم چنین، ﺧﻂ ﮐﻮﻓﻲ ﺍﻭﻟﻴﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻧﻘﻄﻪ ﻭ ﺣﺮﮐﺖ ﻭ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﻮﺩ ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﺍﻭﻟﻴﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﺩﺭ ﺟﻬﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻭ ﺗﮑﻤﻴﻞ و تسهیل ﺧﻂ ﮐﻮﻓﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺑﻪ ﺍﻋﺮﺍﺏ ﻭ ﺍﻋﺠﺎﻡ ﺑﻮﺩ .

ﺍﺑﻮﺍﻻﺳﻮﺩ ﺩﻭﺋﻠﻲ اعملی تغییراتی در غالب ﻭﺿﻊ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻤﻮﺩ ﺗﺎ ﮐﻠﻤﺎﺕ ﻭ ﺣﺮﮐﺎﺕ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ شوند. از دیگر افرادی که در جهت ارتقای خط کوفی قدم برداشت، شخصی به نام معروف به ( ابن مقله ) بوده است، او خطوط را اصلاح و تحت قاعده سطح و دور درآورد و همچین به هندسی کردن ابعاد حروف و مقایسه آنها با یکدیگر و به ظرافت و کمال و زیبایی رساندن خط پرداخت. در نهایت، فردی به نام ( یاقوت مستعصمی) شش قلم  از چهارده قلم خط کوفی را توسعه ،تکیم و زیبا پردازی کرد.  این شش قلم که به اقلام شش گانه یا اقلام سته معروفند عبارتند از: نسخ، ثلث، توقیع، رقاع، محقق و ریحان معروف اند. پس از پیدایش اقلام سته، خط کوفی بیشتر محدود به استفاده در تزیینات بنا و معماری شد.

ویژگی های بصری خط کوفی

از جمله زیبایی های بصری خط کوفی ، استقامت، توازن و توتزی میان حروف عمودی و افقی است. خطوط در خط کوفی، مستحکم و ضخیم اند و از لحاظ ایستایی، نشست و تعادل بیشتری ایجاد میکنند. قدرت و قاطعیت در کنار انعطاف پذیری، به خطاط و خوش نویس این امکان را میدهد، که بستری برای مقاصد هنری اش ایجاد کند و هماهنگی، تضاد و تناسب را به عنوان نقش  تعیین کننده ای در زیبایی ساختار خط ایجاد کند.

ﺧﻂ کوفی ﺩﺭ ﺗﺒﺎﻳﻦ ﻭ ﺗﻀﺎﺩ ﺑﺎ ﻋﻤﻮﺩﻱ ﻫﺎﻱ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺧﻂ ﺍﻓﻘﻲ ﮐﺸﻴﺪﻩ دارد. حروف افق کشیده، ایجاد حس آرامش را تضمین میکند. ﺣﺮﮐﺖ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺮﻭﻑ ﺍﻓﻘﻲ ﺑﺎ ﺣﺮﻭﻑ ﻋﻤﻮﺩﻱ ﺍﺳﺖ ﺍﺯ ﺧﺴﺘﮕﻲ ﭼﺸﻢ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﻱ ﻣﻲ ﮐﻨﺪ. ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻭﻳﮋﮔﻲ ﺍﻳﻦ خط ﺳﺎﺧﺘﺎﺭ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻭ ﻧﻈﻢ ﺧﺎﺻﻲ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﮐﺎﻣﻼ  ﻣﺸﺨﺺ ﻭ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮐﺸﻴﺪﮔﻲ ﺣﺮﻭﻑ ﻭ ﻓﺸﺮﺩﮔﻲ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﻄﺮ ﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪﻩ ﺗﺎ ﮐﻠﻤﺎﺕ ﮐﻢ ﺗﺮﻱ ﺩﺭ ﺳﻄﺮ ﺟﺎﻱ ﮔﻴﺮﺩ ﻭ ﻓﺸﺮﺩﮔﻲ جاذبه بیشتری دارد.

طراحی حروف و تایپوگرافی

در بسیاری از نمونه های موجود، دیده میشود که حتی با ورود عنصر نقطه در خط کوفی، اما ﺧﻮﺷﻨﻮﻳﺲ ﻫﻨﻮﺯ ﻭﺟﻮﺩ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﺟﺰﻳﻲ ﺍﺯ ﺣﺮﻑ ﺭﺍ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻭ ﺁﻥ ﺭﺍ ﻋﻨﺼﺮﻱ ﺟﺪﺍ ﺍﺯ ﺧﻂ ﮐﻮﻓﻲ ﻣﻲ ﺩﺍﻧﺪ ﻭ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﺩﺍﺭﺩ ﮐﻪ ﺯﻳﺒﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺩﻟﻴﻞ ، ﻭ ﺻﻼﺑﺖ ﺍﻳﻦ ﺧﻂ ﺑﺪﻭﻥ ﻧﻘﻄﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﺍﺳﺖ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺍﺯ ﮐﻨﻨﺪﻩ حروف مشخصا سیاهی نقاط را بسیار حقیر نگاه داشته تا خدشه ای به ساختار با عظمت این خط وارد نشود.

ﺧﻂ کوفی، ﺑﻪ ﺩﻟﻴﻞ ﺳﺎﺩﮔﻲ ﺩﺭ ﺣﺮﻭﻑ ﻭﺗﻨﺎﺳﺐ ﺍﺟﺰﺍ ، تعادل، ﺍﻳﺴﺘﺎﻳﻲ ﻭ ﺑﻪ ﺩﻟﻴﻞ ﻧﺪﺍﺷﺘﻦ ﻣﺤﺪﻭﺩﻳﺖ ﻭ ﻗﻮﺍﻧﻴﻦ ﺳﺨﺖ ﻧﮕﺎﺭﺷﻲ ﺩﺭ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺧﻄﻮﻁ دیگر، ﺍﻧﻌﻄﺎﻑ ﭘﺬﻳﺮﻱ ﻻﺯﻡ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺯﻣﻴﻨﻪ ﻃﺮﺍﺣﻲ ﺣﺮﻭﻑ ، میسر میکند. خط کوفی در انواع ترکیب بندی ( ساده، تزیینی، بنایی) و انواع نگارش وجود دارد، که به دلیل میسر نبودن و هم سو نبودن با هدف مقاله، ما تنها به بررسی خط کوفی بنایی میپردازیم.

خط کوفی بنائی ( معقلی )

خط کوفی در غالب کتیبه ای تزیینی بناها ، هویت جدید به فضاهای مذهبی افزود. خــط کوفــی بنایــی نمونه ای از خــط کوفی اســت که با ساده ترین و کمترین مصالح چون آجر و کاشی قابل اجراست. خط بنّایی یا معقلی نوعی خط کوفی زاویه‌دار است، که براساس الگوی و ساختار خانه‌های شطرنجی طراحی و استفاده شده است.  اساس خط کوفی بنایی، امتداد های افقی و عمودی و گردش خط با ضخامتی یکنواخت است. نقوش معقلی هرچند که مربوط به دوران پیش از اسلام است اما به دست ایرانیان ابداع شده و برای تزیین بناها بکار رفته‌است. کوفی بنائی از ترسیم اشکال هندسی مانند مربع، لوزی، مستطیل و خطوط موازی و متقاطع حاصل می‌شود.این خط دارای زوایای قائمه‌ است که به‌طور کلی یک طرح کامل هندسی را ایجاد می‌کند. در بعضی انواع کوفی بنایی به نمونه‌هایی برخورد می‌کنیم که هم سیاهی و هم سفیدی بین آن‌ها از کلماتی تشکیل شده‌اند که هر دو دارای معناست که به آن کوفی مشکل یا متداخل گفته می‌شود.خط کوفی بنائی ،در کتیبه دوره‌های سلجوقی، تیموری و صفوی دیده می شود.

خط کوفی معقلی برسینۀ دیوارهای بلند با آجر یا کاشــی چیده می شــود. این خط درکتابت استفاده نداشته و صرفا برای ابنیه های تاریخی کاربرد داشــته اســت. از خط کوفی بنائی در نماســازی های داخلی به صــورت کتیبه و درنماسازی های خارجی بر ســتون ها، گلدسته ها و در پوشش های گنبدها، به شــکل ترنج ها و گل ها به کار می رود. خــط کوفی بنایــی گاه در ترکیباتــی قــرار می گیــرد که متــون را رمزگونــه و پیچیده میکند، اما با وجود این رمزگونگی متون، خوانایی خود را از دست نمی دهد.

این خط یکی از شبیه ترین خطوط به شاخه ارتباط تصویری است زیرا ارتباط تصویری از جمله مقوله هایی است که در آن با کم ترین و گویا ترین عناصر می توان پیام و مفهوم را منتقل کرد ؛ این خط نیز دارای چنین خصیصه ای می باشد و به همین دلیل از جمله عالی ترین خطوطی است که می توان از آن در طراحی آرم های تصویری و نوشتاری استفاده کرد.

خط کوفی در گرافیک

خط کوفی به عنوان پایه ای برای زبان و بیان معاصر استفاده میشود. همان طور که پیش تر گفته شد، از قابلیتهای ساختاری خط کوفی، علاوه بر سبقه سنتی، تمایل و استعداد نوگرایی آن است. هم چنین می توان به روابط بین سیاهی و سفیدی، داشتن نظام دقیق هندسی، خوانایی و ضخامتی یکسان در تمامی حروف، سادگی و بافت پذیری آن اشاره نمود، که این خط را هر چه بیشتر مستعد جهت بهره گیری واستفاده طراحان هنرهای تجسمی در ارایه آثارشان کرده است.

در فضای گرافیک برای بیان و انتقال مضامین، به دنبال راهی هســتیم تا با کمترین عناصر و به ساده ترین شکل گویا، مفاهیم را انتقال دهیم. خط کوفی بنایی نیز به ساده ترین شکل و با کم ترین عناصر، اما در عین حال زیبا و متنوع بر روی بناها نوشته می شود. این موضوع وجه اشتراک این خط و هدفی اســت که در گرافیک امروز تعریف شده است.

بنابراین می توان از خط کوفی به عنوان سبکی در گرافیک برای خلق آثار نوین استفاده کرد. در آرم های تصویری و نوشــتاری ، که هدف ســادگی و اســتفاده از حداقل اجزا اســت ، با اعمال رفتار های گرافیکی، شامل : حذف، اضافــه، اغراق، بــرش، جابه جایی، تلفیــق، تکرار، بهره گیــری از انقباض و انبساط و فضاهای مثبت و منفی و همچنین بهره گیری از ریتم، میتوان به یک ترکیب بندی درست رسید.

از ویژگی خط کوفی ، امکان تراش و حرکت قلم در راستای مدرن شدن حروف و زیبایی بصری به لحاظ فرمی است. طراح با اغراق در نقاط ضعف و قوت حروف و تکیه بر صلابت که از مزایای این خط است، به عاملیت تاکید، حصول پیدا میکند.

نتیجه

خط کوفی با هدف نشر دین، ﺯﻣﻴﻨﻪ  ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺧﻮﺑﻲ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﻱ ﺭﺷﺪ خط و ﺧﻮﺷﻨﻮﻳﺴﻲ ﺩﺭ ﻣﻠﻞ اسلامی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺮﺍﻫﻢ ﺁﻭﺭﺩﻩ ﺍﺳﺖ . ﺍﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﺍﻳﻦ خطوط، خط کوفی ﺍﺳﺖﮐﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺍﻱ ﺩﻳﺮﻳﻨﻪ ﺩﺍﺭﺩ .در ابتدا تنها در حوزه کتابت و مکاتبه استفاده میشد.اکنون خط کوفی ﺑﻨﺎﻳﻲ بیشترین کاربرد را داراست و بیشترین زمینه را برای الحاقات تزیینی دارد. خط کوفی بنایی به دلیل ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎﺭ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﻭ ﮐﺎﻣﻼ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻭ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻧﻮ ﺷﺪﻥ ﻧﻘﺶ ﺍﻧﮑﺎﺭﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻱ ﻃﺮﺍﺣﻲ ﮔﺮﺍﻓﻴﮏ ﺍﻣﺮﻭﺯ ﺩﺍﺭﺩ. ﺍﺯ ﺁﻧﺠﺎﻳﻲ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎﺭ ﺍﻳﻦ ﺧﻂ ﮐﺎﻣﻼ هندسی است و یکی از شاخصه های آن، ﺳﺎﺩﮔﻲ ﻭ ﺑﻲ ﭘﻴﺮﺍﻳﮕﻲ ﺍﺳﺖ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻥ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺩﺭ ﻃﺮﺍﺣﻲ ﮔﺮﺍﻓﻴﮏ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻬﺮﻩ ﺑﺮﺩ. ﻭﻳﮋﮔﻲ ﺣﺮﮐﺖ ﺩﺭ ﺳﻄﺢ، ﮔﺮﺩﺵ ﻭ ﺍﻧﻌﻄﺎﻑ ﺣﺮﻭﻑ، ﺍﻳﺠﺎﺩ ﺗﻨﻮﻉ، ﺳﻮﺍﺩ ﻭ ﺑﻴﺎﺽ، ﺯﻭﺍﻳﺎﻱ ﺗﻨﺪ ﻭ نود ﺩﺭﺟﻪ، ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﻮﺩﻥ ﺧﻄﻮﻁ ﺍﻓﻘﻲ ﻭ ﻋﻤﻮﺩﻱ ﻭ ﺍﻳﺠﺎﺩ ﺍﺷﮑﺎﻝ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻣﺮﺑﻊ ﻭ ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ ﺷﮑﻞ، ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺳﺎﺩﻩ ﺷﺪﻥ، ﻫﻢ ﺍﺭﺯﺵ ﺑﻮﺩﻥ ﺣﺮﻭﻑ ﮐﻮﭼﮏ ﻭ ﺑﺰﺭﮒ ﻭ ﻧﺤﻮﻩ ﺧﻮﺍﻧﺶ از جمله ویژگی های خط کوفی است.

منبع