مقالات
جشن تیرگان
تیر
تیرگان: این جشن درگرامیداشت تیشتَر (ستاره باران آور در فرهنگ ایرانی) است و در روز تیر از ماه تیر که سیزدهمین روز این ماه است برگزار می‌شود. این روز، در فرهنگ اوستایی به تیشتریه معروف است.
ستاره یا ایزد تیر یا تیشتر، ایزد باران و ستاره‌ای است که مظهر پرفروغ‌ترین ستاره شب یا همان (شب‌‌آهنگ) است.
تاریخ برگزاری جشن تیرگان
با آنکه در بیشتر منابع، جشن تیرگان در روز 13 تیر است، ولی مردم فراهان اول تیر را جشن می‌گیرند. اهالی فراهان این روز را تحت عنوان (آب، تیر، ماهی) نیز می‌شناسند. مردم سنگسرِ سمنان این روز را (تیر مو ای سیزده) می‌نامند و در ۲۲ آبان با طبخ خوراک (سیزده تامو) آب پاشان را جشن می‌گیرند. زرتشتیان کرمان این جشن را در دهه دوم تیر برگزار می‌کنند. ارامنه اصفهان و برخی از نقاط دنیا، تیر روز را روز ۲۳ دی ماه (۱۳ ژانویه) می‌دانند و جشن می‌گیرند. بنابراین نمی‌توان تاریخ دقیق و یکسانی را برای این جشن بیان کرد. اما تاریخ سیزده تیر چیزی است که اکثر افراد بر آن اتفاق نظر دارند.
در این جشن، مردم یکدیگر را خیس و برای سالی پر بارش دعا می‌کردند. در طی این جشن مردم طلب باران کرده و برای ایزد هدیه و قربانی نثار می‌کردند. جشن تیرگان، یکی از مهمترین جشن‌های باستانی پارسی است که تحت عناوین آب ریزگان، آب پاشان و سرشوران نیز شناخته می‌شود.
خاستگاه کنونی تیرگان در مناطق مختلف ایران مانند استان‌های مازندران، کرمان و یزد و همچنین شهر فراهان که مرکز بزرگ جشن تیرگان است، در نظر گرفته شده است. مردم گیلان و مازندران این جشن را تحت عناوین (تیرماسینزه) و (تیرماه سیزده شو) معرفی می‌کنند.
از دیدگاه تاریخی، چندین روایت برای دلایل برگزاری این جشن وجود دارد:
- روایت اول _ تقابل نیک و بد : اولین روایتی که برای برگزاری این جشن وجود دارد، مربوط به فرشته باران یا ایزد تیشتر است. تیشتر فرشته نیک و روزی‌رسان شناخته می‌شود. تیشتر در مقابل (اَپوش) دیو خشکی قرار دارد .
این دو ایزد در نبردی مقابل هم قرار می‌گیرند؛ در نبرد اول تیشتر شکست می‌خورد و در نبرد دوم با یاری خداوند بزرگ، اهورامزدا پیروز شده و به خواست پروردگار آبها بی مانع بر مزارع جاری میشوند. بنابراین برگزاری جشن تیرگان نمادی از مقابله با اپوش و خشکسالی است.
- روایت دوم _ روز کمان‌کشیدن آرش : جشن تیرگان را مربوط به پهلوان ایرانی به نام آرش و پرتاب تیر از فراز قله دماوند می‌دانند و معتقدند آرش در این روز چله کمان را رها و جان خود را برای ایران فدا کرده‌است. پس از نبرد بین ایرانیان وتورانیان تصمیم بر آن می‌شود تیری از سمت مازندران به سمت خاوران پرتاب شود. از آنجایی که آرش قوی‌ترین و نیرومندترین کماندار منطقه بود، برای این کار انتخاب می‌شود. پس از پرتاب تیر، اهورا مزدا به ایزد باد یعنی ( وایو ) دستور داد مواظب تیر باشد تا آسیبی به آن نرسد. تیر رها شده از بامداد تا نیم‌روز در هوا بود سرانجام بر درخت گردوی تنومندی نشست و مرز ایران و توران را مشخص کرد.
در بعضی از کتاب‌های تاریخی ایران باستان از دو روز تیرگان کوچک و بزرگ نام برده‌اند که به‌ترتیب زمان پرتاب تیر آرش و روز اعلام محل فرود آمدن تیر هستند.
در شاهنامه فردوسی به نام آرش کمانگیر اشاره شده‌است. ما در شاهنامه با 4 آرش آشنا می‌شویم:
آرش: دلاوری ایرانی که در سپاه کیخسرو در نبرد با افراسیاب بود.
آرش: یکی از پادشاهان اشکانی که برخی او را همان آرشک یا اشک می دانند.
کی‌آرش: یکی از چهار فرزند کی‌قباد.
آرش: از پهلوانان منوچهر، پادشاه ایرانی و کمانگیر مشخص کننده مرز ایران و توران در نبرد افراسیاب.
آرش کمانگیر که نامش در اوستا دیده می‌شود و جشن تیرگان را به قهرمانی او وابسته می‌دانند، آرش چهارم است. اشاره به نام این آرش در شاهنامه در بخش پادشاهی شیرویه و در داستان نبرد خسرو پرویز و بهرام چوبینه به چشم می‌خورد.
من از تخمه نامور آرشم / چو جنگ آورم، آتش سرکشم چو آرش که بردی به فرسنگ تیر / چو پیروزگر قارن شیرگیر
آرش کمانگیر در شاهنامه نسخه مسکو ( آرش رزم‌زن ) و در شاهنامه نسخه بروخیم ( آرش رزم‌سوز ) معرفی شده‌است.
روایت سوم _ ناپدید شدن کیخسرو و بزرگداشت نویسندگان باستان : در برخی منابع از قول ابوریحان بیرونی در کتاب 《آثار‌الباقیه》نقل شده که تیرگان جشن بزرگداشت نویسندگان باستان است. همچنین برخی دیگر به نقل از ابوریحان می‌گویند که کیخسرو شاه ایران، در این روز در چشمه خودش را می‌شوید و ناپدید می‌شود.
رسوم جشن تیرگان
- دستبند هفت رنگ : جشن تیرگان از روز تیر تا روز باد، یعنی ده روز ادامه دارد و برای یادآوری داستان تیر آرش است که ده شبانه روز در هوا حرکت کرد تا مرز ایران را گسترش دهد. ایرانیان در آغاز جشن آب پاشان بعد از خوردن شیرینی، بندی بافته شده از ابریشم به نام نخ تیر و باد که از ۷ ریسمان به ۷ رنگ رنگین‌کمان آسمان بافته شده را به دست خود بسته و در روز باد این بند را باز کرده و در جای بلندی مانند تپه و پشت بام خانه به باد می سپارند. این رسم با خواندن شعر زیر انجام می شود:
تیـر برو باد بیا غـم برو شادی بیا محنت برو روزی بیا، خـوشه مرواری بیا
- خوردن گندم پخته: پیشتر گفته شد یکی از علل برگزاری جشن تیرگان پاسداری از تیشتر و مقابله با خشکسالی بود. پس مردم در این روز گندم پخته شده می‌خورند تا به این وسیله شکرگزار ایزد تیشتر باشند و شکرگزاری خود را نسبت به محصولات کشاورزی نشان می‌دادند.
دلیل دیگر خوردن گندم پخته و بعضاَ میوه در جشن تیرگان، به جهت گرامیداشت خاطره رنج‌های منوچهر در جنگ با افراسیاب است؛ چراکه گفته می‌شود در آن روزگار، مردم به‌دلیل اسارت در چنگال دشمن، با کمبود مواد غذایی مواجه شده بودند. در تصویر زیر مردم ایران در جشن آب پاشان فراهان دیده میشوند.
پاشیدن آب : آب در این جشن نقشی کلیدی دارد. این جشن به آب پاشان معروف است؛ چه در داستان پیروزی تیشتر و روان شدن آب و چه در داستان ناپدید شدن کیخسرو. بنابراین مردم این جشن را در کنار چشمه و رودخانه برگزار می‌کنند و روی هم آب می‌پاشند.
- فال کوزه : این رسم به ( چک دوله ) نیز مشهور است. یکی دیگر از مراسم مرتبط با این جشن تابستانی تیرگان، فال کوزه است. یک روز قبل از برگزاری جشن دختری از اهالی شهر باید یک کوزه سبز رنگ را با آب پاکیزه پر کند و روی آن را با پارچه ابریشمی بپوشاند.
سپس به سراغ مردم شهر می‌رود. تمام افرادی که آرزویی در دل دارند وسیله‌ای از خود را درون کوزه می‌اندازند. در روز جشن و پس از اتمام آب پاشی زنان سالخورده سرودهایی می‌خوانند و هربار چیزی از کوزه خارج می‌کنند. به این ترتیب صاحب وسایل بیرون آمده می‌فهمد آرزویش برآورده می‌شود یا نمی‌شود.
افراد حاضر در بزم چک دوله که اغلب بانوان هستند، جسم کوچکی چون انگشتر، گوشواره، سنجاق سر، سکه یا مانند آن را در کوزه پرآب می‌اندازند و دختر، کوزه حاوی آب و اجسام را زیر درخت همیشه سبزی چون سرو می‌گذارد. در روز جشن تیرگان و پس از مراسم آب‌ریزان، دخترک کوزه را می‌آورد و تمام آن افراد نیز به‌همراه او، در جایی گرد هم می‌آیند. تا اینجای مقاله با رسوم جشن تیرگان آشنا شدیم. در ادامه به مطالعه در مورد الهه آب می‌پردازیم تا متوجه اهمیت این الهه باستانی در تمدن باستان شویم.
الهه آب در ایران باستان ( Aredvi Sura Anahita )
آناهیتا که در اسطوره‌شناسی ایران از او با عنوان (الهه آبها) یاد می‌شود، یکی از مهمترین خدایان و ایزد بانوها در فرهنگ ایران است. آب نمادی از مفاهیم پرتکراری مثل زایندگی، آبادانی، جریان یافتن زندگی و حیات است. آناهیتا به عنوان ایزد بانوی آب ها در زمان های آریایی نیز بوده‌است و خیلی‌ها او را همتای آفرودیت می‌دانند.
نیایش آناهیتا یک سنت و رکن اساسی بود. این اهمیت آنجا آشکار می‌گردد که بدانیم خاندان ساسانی و بانی این سلسله، خود از موبدان وخادمان معبد ایزد آناهیتا بوده‌اند. بسیاری از خصوصیات این ایزد بانو با ایشتار نزدیکی دارد که مورد پرستش اقوام سامی از جمله بابلیان بود .هر دوی این ایزدان به سیاره ی ناهید مربوطند.
این الهه در واقع فرشته نگهبان چشمه‌ها و باران تصور می‌شد. آناهیتا در میان ایرانیان باستان چنان جایگاهی داشت که در کتیبه‌های به جا مانده تصاویری از الهه آب در کنار اهورا مزدا نقش بسته است. اردشیر، پادشاه دوم هخامنشی، الهه آناهیتا را به عنوان یکی از خدایان سه گانه در ایران در کنار خدای اهورا مزدا و میترا معرفی کرد.نمونه‌ای دیگر از آثار به جا مانده از گذشته که نشان دهنده جایگاه آناهیتا در ایران باستان بوده، نقش برجسته طاق بستان است. در این کتیبه، الهه آناهیتا در سمت راست خسرو پرویز ساسانی ایستاده و در سمت چپ آن اهورا مزدا قرار گرفته است. نکته مهم در کتیبه طاق بستان این است که الهه آب تاجی درست مانند اهورا مزدا بر سر دارد و در یکی از دست هایش کوزه ای است که آب از آن سرازیر می شود.
نام آناهیتا در صور و کتب ایران باستان ، به‌شکل ( اردویسورَآناهیتا ) نوشته و خوانده شده است. نامی که در زبان فارسی کهن، از ترکیب کلمات ( اردوی ) به‌معنی نمناکی و رطوبت، برکت، حاصل‌خیزی است که با کلمه ( سوز) به معنی شکوهمند کلمه آناهیتا را با معنی پاکی ترکیب و به وجود آورده‌است.
دهم آبان روز بزرگداشت ایزدبانوی بزرگ آب در ایران باستان، الهه آناهیتاست. در باور ایرانیان باستان الهه آب در بلندترین طبقه آسمان قرار دارد و در همین راستا بخش بزرگی از کتاب اوستا به ایزدبانو آناهیتا اختصاص داده شده است. در جشن آبانگان همه ایرانی‌ها به خصوص زنان در اطراف دریا و رودخانه به دعا کردن می پرداختند.
الهه آب در تمدن های باستانی
- سومر
در میان سومری‌ها، خدای آب و خدای خرد و هنر جادوگری، یك فرد بود و این امر بیانگر اهمیتی است كه آب در ذهن سومری‌ها داشت.
از یكی از مهرهای استوانه‌ای مکشوفه از شوش نقش ایزد بانویی كه ظرف آبی در دست دارد دیده می‌شود كه به احتمال قریب به یقین الهه آب است . این ایزد بانو شاید همان ( ائا ) سومری باشد كه آفرینش بشر را به وی نسبت می‌دهند.
- مصر
در مصر باستان خدای ( ئل) در رأس ایزدان فینیقی قرار داشت. وی فرمانروای سرزمین كنعان بود كه رودها را به سوی اقیانوس هدایت و زمین بارور می‌کرد. ئل مالك آبها و آفریننده سایر ایزدان و موجودات در عالم هستی بود.
در مصر معابدی بسیار منسوب به آب وجود داشت. آنها برای آبها گاو نر، اسب و انسان قربانی می‌كردند. رود نیل رود مقدس به حساب می‌آمده و عامل پرستش بوده و هستی مصریان ارتباط مستقیمی با آب این رودخانه داشت. الهه رودها ( سارساوادی ) نامیده می‌شد كه مطابق با آناهیتای ایرانیان بود. او سمبل پاكی و شجاعت و مادری بود.
طبیعی است كه مصریان نیل را به مثابه خدایی می‌پنداشتند كه حیات را به مصر بخشیده است و هر كس در آب نیل غرق می‌شد سعادتمند بود .
- هند
در فرهنگ و تمدن هندیان باستان ( ایندرا ) مهمترین ایزد ریگ‌ودا به شمار می‌آید. او خدایی بود كه آب‌های كیهانی را برای استفاده موجودات زمینی و حفظ حیات جاری ساخت.
نزد هندیان باستان ایزدانی همچون وارون، میترا، ویشنو، ایندرا، رودر، سرشواتی، اپم‌نپا، شیوا و لكهشی با آب و مسائلی همچون آفرینش آب، آب‌زایی و پدید آمدن خود ارتباط مستقیم دارند. آیین تطهیر هندوان در رودخانه گنگ بازمانده آیینی است بس كهن كه ریشه در اعتقادات ودایی و برهمایی دارد.
در واقع در میان هندیان ایندره (خدای باران) از تمام خدایان دیگر قدرتمندتر و محبوب‌تر است و نه تنها در آفرینش آب بلكه در پیدایش همه چیز نقش دارد. متون كهن او را ایزد ( هزار بیضه) ، ( ارباب مزارع )، (گاو زمین) می‌نامند. ایندره تمامی وفور زندگی، كیهان و انرژی‌های زیست‌شناسانه را در خود دارد و آبها را روان می‌سازد.
- یونان
در اساطیر یونانی (نایادها) به عنوان ایزدان آب معروف بودند. مردم یونان باستان برای رودخانه‌ها قربانی می‌كردند و حیوانات زنده مانند گاو و گوسفند و اسب را به آب می‌دادند. روستائیان هنگام عبور از رودخانه سبزه‌ای به عنوان هدیه به آب می‌دادند.
بزرگترین خدای اب نزد یونانیان باستان آلكیس بود. او خدای تمام چشمه‌ها، رودها و دریاها است. نایادها از زمان خلقت دریاها به وجود آمده‌بودند و با آنها می‌زیستند. در اساطیر یونان آمده كه نایادها بعدها به قالب انسان در آمده‌است و مانند قهرمانان یونان محسوب می‌شدند.
- چین
در افسانه‌های چینی از باران و آب، رود و دریا به عنوان جزئی از موجود نخستین یاد شده‌است. در این افسانه‌ها موجودی نخستین به نام (پانكو) وجود دارد که از اشك او دریاها و رودها و از تنفسش باد بوجود می‌آید. در تمدن چین ( دائو ) بالاترین مقام در بین خدایان و ایز بانوهاست. در چین آب، ارج و مقام بالایی دارد و می‌تواند بشر را در رسیدن به دائو راهنمایی کند.
پرستشگاه آناهیتا
از میان پرستشگاه‌ها، معبد آناهیتا (کنگاور)، معبد آناهیتا (کازرون)، معبد آناهیتا (رفسنجان) و شوش که ویرانه آن هنوز پابرجاست، از همه مجلل‌تر بوده‌اند. لازم به ذکر است که پل ورودی شهرستان پلدختر در ایران باستان به اسم پل آناهیتا معروف بوده است و چون آناهیتا اسم دخترانه است در گذشته بومیان این پل را به اسم پل دختر می خوانده اند.
معبد آناهیتا در کنگاور
معبد الهه آناهیتا از بزرگ ترین بناهای سنگی ایران بعد از تخت جمشید است که بنای آن به دوران پیش از میلاد مسیح مربوط می‌شود. این معبد در شهر کنگاور استان کرمانشاه ساخته شده و برای احترام و گرامیداشت مقام الهه آب، آناهیتا بنا شده است. بنا به گفته مستندات تاریخی اولین سنگ بنای معبد آناهیتا در عصر هخامنشیان گذاشته شد و در دوره ساسانیان به اتمام رسید.
در چهار طرف معبد دالان هایی برای جریان آب به وسط معبد قرار گرفته و در وسط معبد فضایی برای جمع شدن آب در استخری کوچک وجود دارد. ساخت معبد به این صورت بوده که پرستشگاه های الهه آناهیتا را در کنار آب های جاری و یا قنات می ساختند، تا صدای آب برای افراد حاضر در پرستش گاه بیانگر اهمیت جایگاه آب برای الهه آناهیتا باشد.
معبد آناهیتا در بیشاپور
یکی دیگر از معابد الهه مقدس آناهیتا در شهر باستانی بیشاپور و شهرستان کازرون است که ساخت آن مربوط به زمان ساسانیان می باشد. در معبد آناهیتا بیشاپور هیچ سقفی ساخته نشده و علت آن راحت سرازیر شدن جریان آب رودخانه به داخل معبد است تا در نهایت آب ذخیره شده بتواند از راه قناتی که در نزدیکی معبد قرار دارد خارج شود.
معبد آناهیتا در آذربایجان
در آذربایجان و درست کنار معبد تخت سلیمان، پادشاهان ساسانی که برای الهه برکت و آب جایگاه ویژه ای را در نظر می گرفتند، معبد آناهیتا را بنا کردند. این معبد هم مانند بنای آتشکده چهار طاقی است اما به صورت مسقف ساخته نشده تا بنا به تصور ایرانیان باستان نذورات مقدس آسمانی به داخل معبد سرازیر شوند. در بنای این معبد یک مجرا برای ورود آب وجود دارد و آب دریاچه را برای استفاده در مراسم مذهبی به داخل معبد وارد می کردند. قرار گرفتن دریاچه در وسط تخت سلیمان ناشی از احترام مردم به الهه آب است.
منابع
