امکان تا الزام بهره وری از رنگ فیروزه ای، در گنبد سلطانیه، شناسه­ تمدن ایلخانی

تاریخ ایران، واجد مظاهر هنری است که از روح حاکم بر جهان بینی مردمان آن سخن میگوید. گنبد یکی از آن وجوه است. گنبد منحنی نیمه دوّار است، که با قرار گیری در مرکزیت بنا، به تاکید بر محوریت عنصر وحدت میپردازد. استفاده از آن در تاریخ ایرانی و اسلامی به عنوان عنصر سازه ای که محل تجلی معانی است، عقبه دیرینه ای دارد. گنبد سلطانیه از قابل اعتنا ترین، سازه های تاریخی دوره ایلخانان است. گنبدها با نقش تاکیدی بر اهمیت، و شناسایی بنا ، حامل یک رویکرد نمادین نیز هستند. بهره وری از رنگ فیروزه ای به مثابه انعکاس ربانیت آسمان، اقدام مجدد و پسین معماران، در جهت نیل به وصل و کوتاه کردن فاصله مادی زمین و آسمان است. تاکنون به رغم تحولات صورت گرفته در معماری و وجوب آشنایی با ابداعات نوین، لزوم تداوم و تاثیر این عنصر، در معماری مورد تاکید است. هدف از مقاله پیش رو، معرفی تمدن و هنر ایلخانان، با رویکرد انحصاری به رنگ آمیزی گنبد سلطانیه است.

تمدن ایلخانان

ایلخانان از حکومت ها پسا اسلامی در ایران است که توسط هلاکوخان تاسیس شد. حکومت ایلخانی را سرآغاز سیر گسترش اجتماعی تشیع در ایران به شمار میدانند سیری که مدتی بعد به تشکیل حکومت صفوی و فراگیری تشیع در ایران انجامید. در بسیاری از پژوهش های تاریخی عمدتا تاسیس حکومت ایلخانان را در چارچوب ماموریت هلاکوخان ( هلاکوخان اولین کسی است که در تاریخ لقب ایل خان را برگزید) به سوی غرب و با اجازه و هماهنگی دربار مرکزی مغول بیان کرده اند، که در آغاز تابع صوری دربار مرکزی مغول بود ، اما دیری نپایید که هلاکوخان پس از پیروزی های بزرگ در ایران ، دود مانی در سرزمین های مفتوحه پدید آورد که بتدریج به استقلال کامل سیاسی رسید و عنان قدرت را  با از میان برداشتن حکومت عباسی، به دست گرفت. دوران هلاکوخان اوج قدرت سیاسی ایلخانان بود. ایلخانان حدود یک سده بر سرزمینهای اسلامی از آسیای میانه و افغانستان تا ایران و عراق و بخشهایی از شام و آسیای صغیر حکومت کردند.

درخشش حکومت ایلخانی ، به واسطه تغییر و اصلاحات قوانین، اقتصاد و حکومت داری ، وام دار غازان خان مغول میدانند. به فرمان او پیروان ادیان دیگر ملزم به پوشیدن لباس خاصی شدند، تا در جامعه قابل تشخیص باشند. در زمان حکومت او و فرزند او الجایتو تشیع ، قدرت گرفت. در پی حمایت الجایتو و افزایش شهرت و فعالیت تشیع، سلطانیه (قنقورآلانگ)  به عنوان پایتخت ایلخانان و مرکز تجمع علما شیعه، برگزیده شد.

گنبد

پیش از آنکه درباره سلطانیه، قدمت و گنبد آن سخنی گفته شود، جا دارد ابتدا تعریفی از گنبد ارائه شود. گنبد نیم کره ای تو خالی است به شکل قبه یا بر آمدگی ، بر روی فضا یا پلان مربع و مستطیل که همان بنای معبد، مسجد، زیارتگاه و .. است ساخته و نهاده میشود. گنبد فضای بسته و در عین حال وسیعی است که عموما مهم ترین نقطه بنا را به وجود می آورد و یکی از عناصر بناست که نمایش بیرونی دارد.

در ایران استفاده از گنبد، به قصد پوشش دهنه های بزرگ، مرسوم میشود. کمبود چوبهای استوار و کشیده که در حقیقت عنصر اصلی پوشش تخت است، سبب شده است که پوشش طاق و گنبد رواج پیدا کند. مصالح مورد استفاده برای ساخت گنبدها دست خوش تغییرات آب و هوایی و اقلیمی است.

دوره مبانی هنرهای تجسمی

تاریخچه گنبد

تاریخچه ساخت گنبد ها به موازات اسلام نیست. نمونه‌های پراکنده از سازه‌های گنبدی شکل اولیه کشف شده است. اکتشافات اخیر در محوطه باستانی تپه چغامیش (۶۸۰۰ تا ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد)، واقع در دشت شوش ایران، استفاده از گل آجر و سازه‌های خشتی در ساخت گنبد را نشان می‌دهد. معماری پارسی ساسانی به احتمال زیاد معماری گنبد سازی گنبدهای بین النهرین را به ارث برده است. خرابه های کاخ اردشیر بابکان و قلعه دختر (فیروزآباد) در استان فارس، توسط اردشیر اول (۲۲۴–۲۴۰) ساخته شده است، استفاده از گنبد توسط امپراطوری ساسانی را نشان می‌دهد.

بعضی گمان بر این دارند که، بازه هور که از زمان پارتیان بجا مانده است ، قدیمی ترین گنبد در جهان باشد که در نزدیکی مشهد واقع شده و بصورت چهارطاقی می باشد. طبق شواهد به جا مانده ازین بنا برای مصارف نجومی استفاده و یا مانند سایر بناهای مشابه، عملکرد آتشکده داشته است. بعضی دیگر معتقدند  ديرينه ترين گنبدی که به آن اشاره می شود مربوط به دوران اشکانی و اوايل ساسانی است . اين گنبد در شهر فيروز آباد بنا شده است.

نکته بارز و قابل مشاهده این است، در دوران ساسانی گنبدسازی آنچنان رواج می گيرد که علاوه برا انتشار آن به هنر و معماری قرون وسطی و بیزانس ، آنچنان تکامل می يابد که از آن پس تا امروز پوشش گنبدی از نظر ساخت و افزير بصورت الگو و دستور العمل کلی مورد بهره برداری قرار می گيرد .

نماد شناسی گنبد

گنبد نماد کوچک شده عالم است. گنبد نماد کیهان و کیفیت و آسمان است، قرار دادن گنبد دوار بر مقطع مربع که نماد زمین و سکون و کمیت آدمیان است، به قرار گیری زمین و آسمان اشاره دارد. گنبد کنایه از کرسی الوهیت است. با رویکرد فرم شناسی،  فرم دوار گنبد، تمثیل آسمانها و افلاک و همین طور کمال و بساطت و ابدیت آنها است . قاعده و مقطع مربع هم، نماد جهان جسمانی و زمین است. مربع نمادی از زمین و عالم خاکی و ناپاک است.اگر به بنا را از بالا به پایین بنگریم، انگار همه بنا از پی و شالوده، از آن منشعب شده است و برعكس، نگاه از پایین به بالا نشان‌دهنده‌ی رجوع این تجلّی به گنبد است. گذر از مربع به قوس نماینده‌ی گذر از زمین به آسمان است. همین جا رمز تبدیل مربع به دایره معنایی عمیق می یابد. قرار گیری گنبد در کنار دو گلدسته، به ضعم افرادی حکم و شمایل انسان در حال عبادت با دو دست افرشته را دارد. در گنبد یک زبان بین المللی برای شناسایی اماکن مذهبی در جوامع اسلامی هستند که از بناهای دیگر تمیز داده می شوند.

گنبد نماد تعالی و عروج از دنیای خاک به افلاک و از ملک به ملکوت است. از آنچه فانی و تاریک و تغییرپذیر است به آنچه باقی و ثابت است.

رنگ شناسی گنبد

در مبانی رنگ شناسی، رنگ آبی بیشترین مفهوم آرامی، نظم و ایمنی است. در طیف ربانتی، نماد تقواو پرستش، حقیقت و بهشت (به معنای معنوی آن) است. درک، ملایمت ، شفا و دانش از معانی متعاقب آن است. در یونان باستان از رنگ آبی برای حفاظت و دفع شیطان استفاده میشده است و در هند برخی از خدایان ب طور تمثیلی دارای پوست آبی بودند که نشان دهنده عشق و جاودانگی است. آبی در فرهنگ های شرقی نمادی برای خرد و درک و ذهن عمیق است. در طبیعت رنگی که از آسمان و دریا استنباط میشود، آبی است، تاکید میشود رنگ دیده شده نه رنگ حقیقی آنها.

از منظر روان شناسی رنگ، آبی متوجه درون انسان است و بیان کننده حالات درونی و پیوستگی با اعصاب  و به معنی ایمان است.

این رنگ با معنای ( الوهیت و قداست)  میان ادیان مشترک است. آبی اشاره به فضای لایتناهی و مافوق طبیعی دارد. یکی از اصیل ترین رنگ های مطرح درهنر اسلامی رنگ آبی فیروزه ای است .آبی فیروزه ای حرکت دورانی دورنگرا دارد و به همین دلیل در میان شکل های هندسی با دایره موافق و هماهنگ است. فراخی و گستردگی آسمان به صورت یک ایجاز برای گستردگی روحانی و وجه مذهبی گنبد ها مورد استفاده است. بازی عامدانه‌ی معماران ایرانی با رنگ آرامش ‌بخش آبی فیروزه ای در گنبد ها بیانگر اهتمام آنها به منظر روان‌ شناسانه رنگ ‌آبی در روح بنا است. رنگ آبی تداوم و قوي نمودن ديد باطني نگرندگان و عبادت كنندگان را تضمین میکند.

گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه قرار دارد. شهر سلطانیه ( نزدیک زنجان کنونی) پیش از ایلخانان در قرن هشتم پیش از میلاد محل زندگی قوم ساکاراتی بوده و شاهان ماد آن را اریباد و ارساس می نامیدند، اما از آن تاریخ تا دوره مغول اسناد قابل استنادی از آن در تاریخ ایران نیست. ارغون خان، چهارمین امپراتوری ایلخانی مغول، در زمان حکومت خود دستور داد تا شهر سلطانیه برای اقامت وی ساخته شود. این شهر در دوره ایلخانان، پس از مراغه و تبریز، سومین پایتخت حکومت به حساب می‌آمد.

شهر سلطانیه در دوره اولجایتو، پایتخت ایلخانان بود و گنبد سلطانیه ( مقبره الجایتو) ، در ستایش عملکرد و محبوبیت الجایتو، به دستور او، حاکم آن زمان بنا شد. محمد خدابنده (معروف به اولجایتو)، هشتمین سلطان مغول، از آیین پدری خود، شمنیسم، پیروی میکرد. شمنیسم یا شمن‌باوری نام یک رشته باورهای سنتی در برخی اقوام بدوی و مربوط به دوران پیش از تاریخ است که امروزه نیز در سراسر جهان پیروان بسیاری دارد. پس از گذشت زمان و سلطان شدن اولجایتو، تحت ‌تاثیر یکی از همسرانش، علامه حلی و وزیرش شیخ فضل الله، مسلمان شد .گنبد سلطانیه با الهام از مقبره سلطان سنجر در مرو طراحی شد با این تفاوت که مقبره سلطان سنجر مربع است در حالیکه گنبد سلطانیه هشت ضلع است. ارتفاع این گنبد حدود ۵۰ متر است. گنبد بنا، آبی رنگ است و هشت مناره در اطراف آن دیده میشود. گنبد سلطانیه را قدیمی ترین گنبد دو پوش جهان میدانند و همچنین گنبد سلطانیه یکی از بزرگترین گنبد های آجری جهان است. این گنبد از لحاظ مساحت، سومین گنبد بزرگ جهان شناخته میشود. گنبد های کلیسای سانتاماریا در فلورانس و گنبد مسجد ایاصوفیا در ترکیه دو گنبدی هستند که از گنبد سلطانیه بزرگتر هستند.

طراحی این گنبد هشت ضلعی ( در بررسی هشت ضلعی بودن، بین ایجاد ساعت آفتابی، استحکام بنا و الهامات دینی اختلافاتی است) هم بر عهده فضل‌الله همدانی وزیر ایلخانان بود. این گنبد در طول مدت ده سال توسط معماری به نام سید علی شاه ساخته و بعد از اتمام ساخت کار تزیین بنا آغاز شده و سه سال زمان برد. این بنا تاثیر گذار بر معماری دوران گوتیک بوده است.

رنگ آبی بن مایه رنگ در تزیینات بنای گنبد سلطانیه است و انواع طیف آن ، رنگ مورد توجه هنرمندان در این بنا بوده است. رنگهای متنوعی از  تنالیته های آبی سیر تا آبی آسمانی و حتی سبز پررنگ مایل به آبی در گنبد سلطانیه دیده می‌شود. تمایل به استفاده از رنگ آبی فیروزه ای، با توجه به القا و دریافت حسی و روانی که از این رنگ میشود و پیش تر گفته شد، در ساخت این گنبد و دیگر گنبد های بناهای اسلامی، به دلیل ایجاد فضای تاثیر گرفته از آسمان است، که در الوهیت بنا موثر باشد ، فضای عرفانی آسمان را تکرار کند و کاربرد آن را گوشزد کند. علاوه بر آن شناسایی بنا در پهنه خشتی و خاکی محیط پیرامون، توسط این رنگ، آسانتر است. برای تزیین گنبد از کاشی های معرق استفاده شده است.

گنبد سلطانیه در سال ۱۳۴۸ شمسی توسط یک گروه ایتالیایی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و در دی ماه سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران، و در تاریخ ۲۴ تیر ماه سال ۱۳۸۴ به عنوان هفتمین اثر ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

کلا آخر

تاریخ ایران سرشار از تمدن هایی است که با پیدایش آنها،  وجوهی به هنر ایران اضافه شد که تاثیرات آن در عصر کنونی کشور ما و دیگر کشورها ادامه دار بوده است. گنبد یکی از عناصر هنری در ساخت مهم ترین بنا  و نماد اسلامی است. این عنصر مکرر در آثار هنری ادوار گوناگون، استفاده شده است. نمونه ای از جلوه با شکوه آن در تمدن ایلخانان ، دیده میشود. ایلخانان از مجموع طوایف مغول هستند که در ایران پیش از رسمیت اسلام حکومت داشتند. پی ریزی بنیادین یک عنصر هنری و به عنوان شناسه در یک دوران تاریخی ، میتواند قابلیت اثر و استقاده آنرا تا مدت ها تثبیت و تکرار کند. بهره وری از رنگ آبی در تزیین گنبد ها، یکی از تلاش های هدفمند و هنری دنباله دار در تارخ هنر ایران است.