مفهوم رنگ در مکتب هرات با بررسی نگاره یوسف و زلیخا اثر کمال الدین بهزاد

رنگ به منزله ی یک نماد ، واجد معنا و مفهوم می باشد. سابقه رنگ در بین مردم ایران بسیار طولانی می باشد. الگوهای رنگ در هنر اسلامی دارای ارزش بسیار می باشند و از دیدگاه صاحب نظران رنگهایی که در مکتب هرات به کار برده شده از ارزش بسیار بالایی برخوردار بوده و دارای مفاهیم و معانی زیادی هستند. قابلیت استفاده از رنگ ها در نقاشی اسلامی  می تواند؛ به عنوان الگویی با توجه به فرهنگ و هنر ایران آن را به کار برد. از جمله سردمداران مکتب هرات کمال الدین بهزاد می باشد. از جمله آثار با ارزش بهزاد، نگارۀ  یوسف و زلیخا است  که از برترین و گرانمایه‌ترین آثار استاد نامدار هنر نقاشی ایران می باشد. رنگهای متنوع  نگاره به طور غیر مستقیم،  تداعی مفاهیم مرتبط با موضوع نگاره را دارد.

مفهوم رنگ

عدم برابری شدت نور دریافتی در سه نوع سلول دریافت کننده نور قرمز ، سبز و آبی در چشم باعث به وجود آمدن مفهوم رنگ در مغز می گردد. اگر یک یا چند ناحیه از طول موجهای نور مرئی توسط ماده جذب یا عبور  کند، ماده رنگی خوانده می شود و به دو دسته تقسیم می شوند:

رنگ های اصلی : شامل زرد ، قرمز و آبی است که از ترکیب هیچ رنگ دیگری ساخته نمی شوند.

رنگ های مکمل: از ترکیب سه رنگ اصلی حاصل می شوند.

به طور کلی روانشناسی رنگ به تاثیراتی گفته می شود که رنگ ها بر روح و روان دارند.  در صورت بررسی دقیق،  می توان این گونه  بیان کرد که، ماهیت رنگ اساساً به سه حوزه ی فیزیکی ، فیزیولوژی و روانشناختی باز می گردد؛ که هر یک تعاریف متفاوتی از دیدن رنگ تا فرایند رفتاری چشم و مغز و نیز واکنش های روانی در هنگام مواجه با آن را مطرح می کنند. بنابراین،  جامع ترین تعریف از رنگ، عبارت است از، پدیده ای سایکوفیزیولوژیک که بستر شکل گیری و ایجاد آن، مغز و روان انسان  می باشد و خارج از ذهن انسان  مفهومی ندارد. در میان انواع پدیده ها ، رنگ به شدت با تمام احساسات انسانی در ارتباط  می باشد، که در ضمن تحریک  احساسات انسان، نماد انتزاعی و افکار  مختلف را  در بر میگیرد. از اینرو می توان رنگ را یکی از سریع ترین روش های انتقال پیام و معانی در تمامی اشکال و ارتباطات  مطرح نمود.

مکتب هرات

مکتب هرات به دوره ای از نگارگری اطلاق می شود که از دوره ی تیموری و بالاخص دوره ی شاهرخ آغاز شده است. هنرپروری خاندان تیموری، در هرات آشکار گردید.گستره ی تاریخی مکتب هرات حدود سالهای 836_880 هجری بوده است. در زمان حاکمیت شاهرخ , هرات مرکز فعالیت هنرمندان شد. همچنین در زمان شاهرج روابط تجاری و فرهنگی با خاور دور دوباره بهبود یافت. وی دستور شکل گیری مکتب نگارگری هرات را داد و هرات تبدیل به بزرگترین مرکز نگارگری عصر تیموری شد. شاهرخ دستور نوشتن یک سفرنامه‌ی مصور را به غیاث الدین داد و او را به خاور دور فرستاد. غیاث الدین موقع برگشت از هنرمندان و آثار چین همراه خود آورد که باعث تاثیر هنر چین بر نگارگری عصر تیموری شد. که تاثیراتش را میشه در معراج نامه مشاهده کرد. بعد از شاهرخ , بایسنقر میرزا به مدت 20 سال حاکم هرات و خراسان بود. و همه‌ی هنرمندان را از تبریز , شیراز و سمرقند به هرات آورد. و همه‌ی هنرمندان را تحت نظارت جعفر تبریز (خوشنویس) قرار داد. مکتب هرات بعدها توسط هنرمندانی مثل رضا جهانگیری که به دربار جهانگیرشاه در هند رفته بود؛ تاثیر زیادی روی نقاشی هندی گذاشت. همچنین مکتب هرات را به عنوان پیش مکتبی برای مکتب‌های تبریز و اصفهان می‌دانند. در هرات، کتابخانه ای  به نام کتابخانه بایسنقرمیرزا وجود داشت که در آن عمارتی خاص نقاشان و خطاطان و هنرمندان دیگر؛ ساخته شده بود و محل اجتماع اهل فضل و هنر بود. این حرکت، سنتی را پدید آورد که بعدها، نیز ادامه یافت. در کارگاه هنری کتابخانه، طرح هایی از استادان پیشین وجود داشت که طراحان و نقاشان از آن تقلید میکردند.این مسئله،  سبب نگاه هنرمندان  به پیشینه هنری خود،  و حرکت به سوی آینده می شد. بنابراین در مسیر خلاقیت و نوآوری، قرار می گرفتند.

اهمیت رنگ در مکتب هرات

آنچه در نگاه اول بر نگاره های سحرآمیز ایرانی انسان را حیرت زده می سازد رنگ های ناب آن است. درخشش رنگ های مرئی ایرانی ممتازترین وجه تمایز بین شاهکارهای نقاشی چینی و غربی است در نقاشی غرب تکامل ماده و جهان پدیده ها از راه دستیابی به شکل ، تحقق می‌یابد و در نگارگری ایرانی از طریق تغییر و تبدیل ماده به رنگ های نوری صورت می پذیرد. گرد طلا و نقره ،لاجورد ،زمرد و سنگ های گرانبهای دیگر جسمانیت را به گونه‌ای تلطیف می‌دهد که گویی بازتابی هستند از عالمی دیگر.

در نگارگری هر پدیده ای به رنگ اصلی آن نمایش داده می شود برای اینکه نور و سایه و تاثیر هوا است که رنگ اصلی را تغییر می‌دهد و این ها عارضی هستند . نه ذاتی. رنگهایی که در نگارگری ایرانی در آغاز سده هفتم هجری به کار  گرفته می شد،  پنج رنگ بوده است . آبی روشن ، ارغوانی که گاهی به آبی متمایل می گردد. جگری خام که به احتمال قوی نوعی شنگرف بوده ، زرد رنگ پریده و یک نوع طلایی کدر سنگین متمایل به خاکستری که آلیاژ نامعلومی است. در دوره ی ایلخانی رنگ آمیزی وسعت بیشتری گرفته به عبارتی که به رنگهای ترکیبی دیگری توجه شده. رنگ های سرد قبلی جایش را به رنگ‌های گرم داده و با ایجاد تعادل چنان هماهنگی بین رنگ های تند ایجاد کرده که چشم در یک جا نمی ماند. به طور کلی رنگ آمیزی در قرن نهم هجریی( دوره تیموریان) از آزادی عمل زیادی برخوردارند. در مکتب  هرات استفاده از رنگ‌های درخشان دقت ،در جزئیات ،وحدت در ترکیب بندی شخصیت‌پردازی چشمگیر افراد در پیکره های انسانی بسیار مشهود است

ویژگی های نگاره های مکتب هرات

نگاره‌ها به صورت ظریف و با پرداخت‌های عالی، سرزندگی و تحرک در مکتب هرات،  همچنین، صحنه‌ها با قرارگرفتن افق در نزدیک لبه بالایی، عمق بیشتری یافته‌اند.زمینه‌های فیروزه‌ای متمایل به آبی و سبز، رنگهای عمده در نگارگری‌های مکتب هرات هستند. پیکره‌های خشک و رسمی , استفاده از رنگ‌های بسیار درخشان , ارائه‌ی مفهومی نو از فضا همانند فضای همزمانی در آن واحد هم فضای داخل و هم فضای خارج در یک نگاره وجود دارد. استفاده از رنگ‌های مکمل , استفاده‌ی کمتر از رنگ‌های خانواده‌ی قرمز و درعوض استفاده‌ی از طیف رنگ‌های قهوه‌ای , تاثیر گذاری از رنگ‌های سفید و سیاه, ترکیب‌بندی‌های سنجیده , به تصویر کشیدن هوشمندانه‌ی تزئین قالی‌ها و اجزای معماری، نقاشي مكتب هرات به دليل توجه خاص به انسان و محيط زندگي  او، بسیار از عناصـر معمـاري اسـتفاده كـرده است. معماري در نقاشي مكتب هرات عنصري است كه در فضاي نگاره گسترده شده و به ساختار آن نظمی می دهد و جايگاهي مناسب براي حضور شخصیت هاي نگاره خلق می کند.

کمال الدین بهزاد

از جمله سردمداران مکتب هرات کمال الدین بهزاد می باشد.  او در هرات به دنیا آمد. هنر نقاشی را نزد روح الله میرک آموخت . بهزاد در زمان کوتاه ، شناخته شده و معروف گردید و با کمک نخستین پشتیبان خود، میرعلی شیر نوایی ، از فرصتهای هنری بزرگی بهره مند شد و قدری پیش از ۸۹۳ به فرمانبرداری سلطان حسین بایقرا، از تیموریان ، ملحق شد که دربار او در هرات مکان جمع شدن نخبه اهل ذوق و استعداد بود. پس از برکناری این سلسله به دست محمدخان شیبانی در ۹۱۲، بهزاد باز هم در هرات باقی ماند.

از جمله ویژگی های کار بهزاد، به کار بردن رنگهاى مختلف و شفاف نقاشی ها نشان از حساسیت عمیق بهزاد نسبت به رنگها بوده است. از این نقاشی ها چنین برداشت می شود که بهزاد بیشتر رنگهاى سرد (طیف رنگ های سبز و آبى) میل داشته، ولی در همه جا با استفاده از رنگهاى گرم (به ویژه نارنجى تند) در کنار آنها، به آنها تعادل داده است. تناسب یک یک جزء هر نقاشی با کل آن نقاشی حیرت انگیز است. شاخه هاى پرشکوفه و نقش کاشیها و فرشهاى پرزیور زمینه نقاشی ها نمودار ذوق تزیینى و ظرافت بی اندازه بهزاد است. ولی بیشتر از هر چیز حقیقت بینى اوست که کارهایش را از اثر های نقاشان پیش از او متفاوت کرده است. این حقیقت بینى به ویژه در نقاشی هایی به چشم می آید که فقط موضوع دربارى ندارد و نشان دهنده زندگى معمولی و مردم عادی است . هر چهره ای نشان دهنده شخصیتى است و حرکت و روح زندگى در آن دیده می شود. انسانهای در حال استراحت هم شکل و حالتهایی طبیعى دارند.

محتوای رنگ و ارتباط آن با نماد

محتوا در بردارنده ی عناصری است که معنا، مفهوم، و پیامی را در اقتضانات زمانی و مکانی خاص به مخاطب می رساند. این ، زمانی که نگارگری ایران در قرن هشتم هجری در اوج خود بود، از سوی نگارگران بنامی چون کمال الدین بهزاد، در حوزه رنگ به منصه ی ظهور رسید. بخشی از این عناصر تحت تأثیر جهان بینی و نگرش خاص اوست که در نگاره هایش متجلی شده است و مباحثی چون نماد، نور ، عرفان ،و عالم مثال را شامل می شود که در زیر، به طور مختصر، بدان پرداخته شده است

غالب رنگها، علاوه بر خصوصیات فیزیولوژیک و ظاهری خود،نمودار مغهوم یا معانی قرار گرفته اند که با خصوصیات روان انسانی از یک طرف و تجارب نوع بشر در مسیر تاریخ طولانی خود از طرف دیگر مربوط اند. به این ترتیب،رنگ علاوه بر اینکه می تواند برای پاره ای دیدگاه های مادی ، اخلاقی ، و زیبایی شناسانه به کار برده شود، به منظور هدفی والاتر نیز می توان آن را به کار برد؛ هدفی که از مفهوم درونی رنگ بهره می گیرد و آن را باز هم بهتر جلوه گر می سازد ؛ به کارگیری نمادین رنگ. نمادها و رنگ های نمادین می تواند از تأثیرات فرهنگی ، محیط اجتماعی ، باور های دینی و ایینی مردم نشأت گرفته باشد. برخی از این باورها درباره رنگ ها به اختصار بیان شده است

قرمز:قرمز رنگ عشق، تحرک و انرژی است.

قرمز ارغوانی : نشانه ی عشق معنوی گفته شده است.

قرمز نارنجی : حکایت از جهان سوزان جنگ وشیاطین داشته و نشانه ی عشق شهوانی است. جنگ ، هشم و انتقاموجویی  ، و خودخواهی و غرور از دیگر نماد های آن است.

سرخ : مفهوم اهریمنی دارد

سفید یا زر خیره کننده : به معنی الهی و جبروت است مانند گنبد ها و گلدسته های مقابر اهل بیت که یکی از این نشانه ها است.

سیاه : تیره ترین رنگ است و نمایانگر مرز مطلقی است که در فراسوی آن زندگی متوقف می شود و بیانگر پوچی و نابودی است. کاندینسکی رنگ سیاه را نشانگر عدم و نیستی و مانند سکوتی ابدی ، بدون آینده و امید ، می داند بدین معنی که پایان راه یا توقفی را می نمایاند که در پایان کامل نطق پدید می آید گپیی که این رنگ اصلا صدایی ندارد.

سفید : سمبل پاکی ، خلوص ، عفت ، پارسایی ، عصمت ، بی گناهی ، حقیقت و مهم تر از همه صلح و پایان جنگ است و به شدت به معنویت مربوط می شود. رنگ سفید با مفاهیمی مانند سادگی و تمیزی، نیکی و روشنایی هم معنا است.هم چنین به عنوان رنگی بی طرف نیز شناخته می شود.این رنگ احساس آرامش و اعتماد ایجاد کرده و قدرت تفکر را افزایش می دهد.

زرد شفاف : سنبل قلمرو خورشید و نور و به مفهوم فهم و دانش و نوری آسمانی است. رنگ زرد درخشندگی و حس خوب نیز می باشد.

آبی پررنگ : نشانه ی بردباری و ایمان است.

آبی آسمانی: نشانه ی وجد و خوشحالی بیان شده.

سبز : رنگ سبز رنگ آرامش و نشاط است همچنین سبز رنگ هماهنگی و عدالت است. مفهوم  آرامش ، اتفاق ، نیروی جوانی ، دانش و ایمان است که پایداری و استقامت را در برابر تغییرات نشان می دهد.بنابراین ، حاکی از ثبات عقیده و خودشناسی است.چنان که در جهان اسلام بیرق سبز و پوشیدن شال سبز و جامه ی سبزرنگ یا سیاه: نشانه و سمبل روحانیت و صفای باطن است و به کار بردن طلا ( ماده ی زرد) در هاله ی مقدسین به مفهوم سمبل نوری آسمانی بوده است. نشانه ی قدرت،ظرافت،خوش ذوقی،ظرافت طبع است و باعث کاهش سایر فعالیت ها می گردد .

قهوه ای : قهوه ای رنگ راحتی و رنگ طبیعت است با اینکه رنگ قهوه ای جزء رنگ های اصلی چرخه رنگ نیست اما دارای قدرت فوق العاده ای می باشد.

مطالعه بیشتر⇐ پرویز تناولی و آثارش

نگاره یوسف و زلیخا

نگارۀ  یوسف و زلیخا یکی از برترین و گرانمایه‌ترین آثار استاد نامدار هنر نقاشی ایران، کمال الدین بهزاد است که هم‌اکنون در کتابخانۀ ملی قاهره جای دارد. استاد بهزاد در این اثر به یکی از مفاهیم مشهور و دلکش داستان‌های اسلامی پرداخته است. این نگاره به آن قسمت از داستان اشاره دارد که زلیخا به اغوای نفس، طمع در وصال و کام‌یابی یوسف می‌بندد و شرایطی ترتیب می‌دهد تا به کام دل دست یابد. یوسف که تن و دل به این خواسته نمی‌سپارد، راه گریز را در پیش می‌گیرد و زلیخا نیز به دنبال وی روانه می‌شود اما به مقصود خود دست نمی‌یابد

از ویژگی‌های بارز آن می توان به همزمانی مفهوم فضا و زمان اشار کرد که بیرون و درون صحنه در یک قاب است که در این اثر نیز به خوبی دیده‌ می‌شود. ویژگی دیگر آن وجود جنبش و حرکت فراوان معماری کاخ زلیخا است. بیان هندسی پلکان و زوایای زیگزاگی با رنگهای متنوع باعث گردش بیشتر چشم می‌شود و به طور غیر مستقیم عبور یوسف از هفت حجره که برای رسیدن به اندرونی زلیخا را باید طی می‌کرد القا می‌کند. تزیینات هندسی و طرحهای اسلیمی از عوامل مهم در القای زیبایی در این نگاره می باشد.

مفهوم رنگ ها  درنگاره  یوسف در قصر زلیخا اثر بهزاد مکتب هرات

لباس یوسف  رنگ سبز: به جنبه ی فیزیکی ، حاکی از نشاط و طراوت و پاکی است و به جهت نمادین بیانگر تقدس و پاکی درون است و می تواند به نشانه ی ثبات عقیده و خوذشناسی یوسف و پایداری و استقامت وی در برابر تغییرات باشد . سبز نشانی از ایمان و دانش و تقدس است و مفهومی از نجات و آزادی می باشد.

لباس زلیخا رنگ قرمز: سرشار از نیروی جاذبه ی جنسی و بیانگر حالات دوزخی است و تحریک کنندگی زیادی دارد و شهوت و هیجان درونی را بیان می کند و رنگ آتش است.

ساختار خطی و طاق نماها رنگ سیاه و سفید: القای پرتحرکی

دیوار های پلکان رنگ کرم اخرایی: به شدت به معنویت مربوط می شود و به مفهوم فهم و دانش و نوری آسمانی است.

تزیینات بنای کاخ رنگ طلایی: نشانی از شکوه و جلال و موقعیت برتر زلیخا به یوسف .

آتش دور سر یوسف رنگ طلایی یا زرد خیر کننده: در عرفان تعبیر به نور طامس شده است.نوری که سالک در آن ارتباط دائمی با عالم انوار دارد و این مقام مختص اولیاء و اوصیاء و عرفان الهی است؛ این آتش از نظر سهروردی همان نماد فره یا نور فرهی و ایزدی است . این رنگ به معنی الهی و جبروت است مانند گنبد ها و گلدسته های مقابر اهل بیت که یکی از این نشانه ها است.

سطوح پایین تر در نگاره مانند کف زمین و برخی از ستون ها و … رنگ قرمز نارنجی: حکایت از جهان سوزان جنگ وشیاطین داشته و نشانه ی عشق شهوانی است. جنگ ، هشم و انتقاموجویی  ، و خودخواهی و غرور از دیگر نماد های آن است.

سطوح پایین تر در نگاره مانند برخی از قسمت های دیوار رنگ قهوه ای قرمز: از آنجا که در ترکیب این رنگ ، رنگ قرمز وجود دارد می تواند مفهوم اهریمنی داشته باشد.

مرکز نگاره مانند کاشی ها رنگ سبز: مفهوم  آرامش ، اتفاق ، نیروی جوانی ، دانش و ایمان است که پایداری و استقامت را در برابر تغییرات نشان می دهد.بنابراین ، حاکی از ثبات عقیده و خودشناسی است.

مرکز نگاره مانند کاشی ها رنگ زرد: سمبل قلمرو خورشید و نور و به مفهوم فهم و دانش و نوری آسمانی است.

در سیر به سمت بالا و عروج یوسف که ترکیبات آنها بیشتر در صحنه حاکم  و مسلط است. به رنگ سبز و آبی آسمانی و آبی پر رنگ: رنگ های روحانی هستند و رنگ آبی آسمانی نشانه ی وحد و خوشحالی بیان شده. آبی پررنگ نشانه ی بردباری و ایمان است. و رنگ سبز نیز همانطور که گفته شد مفهوم ارضاء ، آرامش ، اتفاق ، نیروی جوانی، دانش و ایمان است که پایداری و استقامت را در برابر تغییرات نشان می دهد.بنابراین ، حاکی از ثبات عقیده و خودشناسی است.

قسمت های پایینی نگاره مانند در و برخی قسمت های دیوار ها رنگ قرمز ارغوانی: نشانه ی عشق معنوی گفته شده است.

منابع: