مقالات
تمدن اورارتو
مهر
قرن ها بود که اهمیت فرهنگی تاریخی تمدن اورارتو، حکومتی که ، قلمرو وسیعی از خاورمیانه را در حیطه اقتدار خود داشت، از حافظه تاریخ زدوده شده بود. قرائت و رویت کتیبه های مکشوفه در محوطه های باستانی اورارتو، چشم انداز درست و امکان مطالعه روشمندی را برای پژوهشگران فراهم کرد. تمدن اورارتو در یك منطقه کوهستانی در حوالی آذربایجان کنونی و جنوب شرقی دریاچه وان و ارتفاعات ارمنستان، قرار داشته است. اورارتوها ، عقبه و سبقه اورارتو ها به ارمنی ها و گرجی ها باز میگردد. نژاد این تمدن دنباله قوم هوریان شمال بین النهرین و زبان آنان نیز اشتراکاتی با زبان ایبریان دارد. نخستین تلاش های ایجاد تمدن اورارتو در قرن ششم پیش از میلاد بود که منجر به برپایی حکومت اورارتو و تسلط بر مدیترانه شد. اورارتوها از تمدنهایی هستند كه طی ادوار متمادی ، در جوار و همسایگی ایرانیان بوده و تاثیرات این اقوام بر فرهنگ ماد و هخامنش ، انکار ناپذیر است. تفحص در آثار باستانی و پژوهشهای تاریخی نمایانگر آن است كه سرزمین اورارتو از نظر سبک قومی ، سیاق فرهنگی و باورهای دینی سرزمینی مركب از هشت قوم مرتبط، با روابط و تبادل میان خود و سرزمینهای مجاور بوده است. هدف از مقاله پیش رو بررسی پیشینه و چگونگی عملکرد تمدن اورارتو در تاثیرات هنری به جای گذاشته بر دیگر تمدن ها است.
پیشینه تمدن اورارتو
اصطلاح اورارتو یا ارمینا ( نشان دهنده یکی بودن ارمنی ها و اورارتویی ها) ریشه‌ای آشوری یا میان رودانی دارد و نخستین بار از کتیبه های آشوریان (سخنان شلمنسر پادشاه آشوری در کتیبه های آشوری ) اطلاعاتی از این تمدن یافت شد. اصل این اصطلاح، (آرا – لوت) بوده و اکنون واژه آرارات جایگزین آن شده است. این اقوام را خالدی هم مینامند. اورارتو در واقع نام تمدنی در عصر آهن است که توسط فردی به نام ( ارمو ) در غالب یک منطقه جغرافیای و نه لزوما امپراطوری، به شکل اتحادیه ای از اقوام ( هشت قوم) ، در اطراف دریاچه ارومیه، دریاچه وان، سرزمین کوهستانی ارمنستان و ناحیه آناتولی شرقی یا ترکیه امروزی قرار داشته است. این تمدن مبتنی بر یک اتحادیه قومی بود که سیصد سال بر کرسی حکومت نشست.
اورارتو ، نامی نیست که توسط خود این اقوام گزینش و استفاده شده باشد، اورارتور یک لقب عطایی از آشوریان است، در اصل این تمدن خود را با دو نام، آنها خودشان را مردم سرزمین بی‌یا می نامیدند که با نام بیایینلی یا بیاینیلی در کتبیه هایشان یاد شده اند. نام دیگر این تمدن، از پایتخت آن ها، توشپا گرفته شده است. سرزمین توشپا و سرزمین بی یا.
زبان و خط تمدن اورارتو
اورارتو ها خط و نگارش با کاستن تعدادی از علائم، از آشوریان آموختند. در باب تفصیل زبان تمدن اورارتور باید گفت، فرض هندو یا سامی بودن این زبان بیان شده است و احتمال نزدیکی این زبان به زبان اقوام میتانی که از خانواده زبان های قفقازی است، قوی تر اما اثبات نشده است. به طور مستند و رسمیت یافته، نوشته های رسمی سلطنتی اورارتو با لهجه ی آشوری و به خط اكدی نگاشته می شده است ، اما رگه هایی از زبان قوم تاثیر گذار بر این تمدن،( اقوام هوریان) نیز به چشم میخورد، زبانی ک برای امور دینی و حکومتی اتخاذ میشد و با زبان محاوره مردن تفاوت داشت. به هر روی، نمیتوان این دو زبان را یکی دانست با آنکه دستور و قواعد زبان این دو یکی است. درحال حاضر شمّه ای از زبان اورارتو، در زبان ارمنی به چشم میخورد.
خط نگارشی اورارتو ها ، در بدو تاسیس حکومت نوعی خط تصویری (هیروکلیف) اختصاصی و بومی اقوام شان بود اما بعد ها به دلیل تاثیر و اقتباس پذیری از آشوریان، دستخوش تحول شد و در واقع به شکل تصحیح و اصلاح شده ای از خط میخی آشوریان تبدیل شد که میخ های متقاطع آن به شکل منفصل و مجزا نوشته میشدند.
مذهب اورارتو
در میان آثار غارت شده در نبرد با آشوریان، نشانه ای از وجود یک خدای واحد که به تبع آن مذهب اورارتو ها شناسایی شود، یافت نشد. در مقابل از حفاری ها چندین نماد و نشانه ، به صورت جایگزینی برای تصویر خدا ، که بعد ها در میان آشوریان هم رواج پیدا کرد، مشاهده میشود. این گونه پرستش یکی از آثار نفوذ فرهنگی و دینی کاسیان بوده و اندیشه بی تصویر بودن خدا به ادیان اولیۀ هند و ایرانی، گاتها و ریگ ودا بازمی گردد.
اما از میان خدایان متعددی که در تمدن اورارتو وجود داشته سه خدا از اعتبار و مقام بالاتری برخوردار بودند:
- خالدی: که بلند مرتبه ترین خدایان محسوب می شد و به نظر می رسد که خدای آسمان، نظم و خورشید بوده است. ( با نماد شیر در سنگ نبشته ها تصویر شده است.) معبد اصلي «خالدي» در موساسير در جنوب باختري دریاچه ارومیه قرار داشت.
- تشه با : خدای نبرد و تجسم طوفان بر زمین ( با نماد گاو نر در سنگ نبشته ها تصویر شده است)
- شیوینی : خدای زمین، منشا زندگی بخش و خدای مهر، آب و رود ( اقتباس از خدای هیتیان)
گاها از خدایان دیگری نیز سخن به میان آمده اما به نظر می رسد که این خدایان برای اوراتویی ها اهمیت کمتری داشته اند. آنها برای این خدایان کم اهمیت تصاویری بر روی کوه حک کرده اند. در نقوش مربوط به صحنه های مذهبی در دین اورارتویی تصاویر خدایان دیده می شود که بر روی کوه ایستاده اند یا انسانی که نیمه ای از بدنش به شکل گاو نر است و با دو دست آسمان را حمل میکند.
نقوش خدایان یا منوط به هنر هوری (که اورارتو را از جنوب غربی و شرقی دربر میگرفت) است و یا، به دلیل وجود فرهنگ قومی مشترک، حاصل تأثیرپذیری هنر اورارتو از هنر و دین ایرانیان، آشوریان، هیتی ها و مصری هاست.
در باب باورهای مذهبی و اعتقادی اورارتوها می توان گفت که جهان بینی و نگرش غالب در کل خاور نزدیک و به طبع در دولت اورارتو ،دینی است . به این معنی که ، نزد آنها دین و سیاست با هم مرتبط بوده زیرا در کتیبه های به جای مانده ، دیده میشود پادشاهان و امیران نمایندگان و جانشینان خدایان و عملکرد ایشان برروی زمین بود اند. از سوی دیگر، به نظر می رسد در تمدن اورارتو نیز، همانند سایر تمدنهای بین النهرین، جهان دارای نظمی از پیش تعیین شده نبوده است بلکه بر اثر برخورد اذن و اراده های متعدد و متفاوت خدایان بوده و تحت الامر و بر حسب واکنش آنها، فعالیت هایی بر زمین حادث میشده است.
هنر اورارتو
کتیبه ها در هنر اورارتو ، مهم ترین جایگاه هنری را ازان خود کرده اند. در ایران و به ویژه در غرب و شمال غربی دریاچه ارومیه آثار به جای مانده فراوانی از دوران اورارتو شناسایی شده است. بازمانده آثار اورارتویی به جای مانده، در قلعه و تپه هایی در غرب شهر امروزی وان که به نامهای ( وان قلعه سی) و ( وان قدیم ) خوانده میشوند، رویت شده است. این آثار شامل کتیبه های برجای مانده از زمان شاه سَـردوری یکم است. کهن ترین این کتیبه ها ، از میان حدود چهارصد کتیبه اورارتویی یافته شده است که تاکنون شناخته شده‌اند. این کتیبه ها بر صخره های قلعه ( وان قلعه‌سی ) قرار دارند. در پیرامون شهر وان، بقایای دیگری از تمدن اورارتوها نیز دیده میشود. بازمانده گور های صخره‌ای متعدد که ممکن است آرامگاه پادشاهان اورارتویی بوده باشد. اشیا مکشوفه و چند کتیبه دیگر که از حفاری های این گورها به دست آمده، احتمال درستی این گمان را بیشتر میکنند. مضمون این کتیبه ها غالبا توضیحاتی درباره بناها ، اهداف و معرفی پادشاهان، حفر قنات و مواردی از این دست بوده است،
از دیگر کتیبه های یافت شده از نمونه هنر های اورارتو ها در ایران میتوان به کتیبه های (داش‌تپه) در ۲۰ کیلومتری شمال غربی میاندوآب، کتیبه (نشت بان) در ۲۵ کیلومتری شرق سراب، کتیبه (رازلیق) در ۱۵ کیلومتری شمال سراب و کتیبه (سقندل) در ۴۰ کیلومتری غرب اهر اشاره کرد.
نقوش این کتیبه ها، یا از هنر هوری اقتباس شده یا، به دلیل وجود فرهنگ قومی مشترک، حاصل تأثیرپذیری هنر اورارتو از هنر و دین ایرانیان، آشوریان، هیتی ها و مصری هاست.
اما مقام بلند ترین و مهم ترین کتیبه اورارتو، به کتیبه ( کِـلِـه شـیـن ) متعلق به پادشاهی( مینوا ) که در غرب شهر ( اشنویه ) یافت شده است، میرسد. این کتیبه منفرد بر سنگی به بلندای ۱۷۰ سانتیمتر و به دو خط و زبان اورارتویی و آشوری نگاشته شده و اکنون در موزه شهر ارومیه نگهداری میشود.
اما از دیگر آثار این تمدن میتوان به آثار مفرغین اشاره کرد. اورارتوها در صنعت فلز و مفرغ بسیار توانمند و دارای معادن طلا و نقره و فلزات دیگر بودند. آثار مفرغی و مجسمه های سنگی اقوام اورارتو ها تقلیدی از تمدن آشوریان بود ، این آثار در کند و کاو های گور دخمه ها یا گور های صخره ای دوران اوارتو کشف شده است که متشکل از ظرف ها، دسته دیگ های بسیار بزرگ به شکل خدا و بانوی بالدار، دست بند، یراق آلات اسب، زنگوله و اشیای دیگر بوده‌اند. آثار هنری و مفرغین اورارتو، در غالب های دیگری نیز، دیده شده است. اعم از برجسته کاری و قلم زنی بر روی صفحه های مفرغی هستند که حدود شش تا هفده سانتیمتر طول دارند. احتمال اینکه این صفحه ها نوعی درفش یا پرچم بوده باشند، وجود دارد.
در هنر اورارتویی، از دایره و خط های مورب و موازی به فراوانی استفاده میشده است. بیشتر ، چهره انسان ها یا خدایان را در حالی از نیم رخ نشان می‌داده‌اند که چشم آنان در وضعیت تمام رخ بوده است. این سنتی است که در سراسر شرق باستان و از جمله در ایران، مصر و بین النهرین متداول بوده است. خدایان بالدار با درفشی در دست، و البسه ای آکنده از نقوش ستارگان که تاکیدی بر هویت کیهانی و مینوی آنها داشته است، دیده میشوند.
در هنر سفالگری، تحت تاثیر اقوام آسیا میانه ،آثاری مزین به تصویر حیوانات و خطوط میخی، یافت شده است.
اشیای باستانی یافت شده در کاوش های حوزه تمدن اورارتو در موزه هرمیتاژ در سنت پیترزبورگ، موزه دولتی ارمنستان در ایروان، موزه دولتی گرجستان در تفلیس و دیگر موزه های جمهوری های پیشین شوروی، موزه باستان شناسی ارزروم، موزه شهر وان، و نیز در موزه های بریتانیا، لوور، برلین، استانبول و موزه ایران باستان در تهران نگهداری میشوند.
مهم ترین شهر مکشوفه تمدن اورارتو در ایران، بسطام است. بسطام, فاقد استحکامات و حتی حصار است و در دامنه یک قلعه کوهستانی بنا شده بود.اکثر خانه های مسکونی اورارتویی بسطام به صورت شرقی-غربی بنا شده بودند .خانه های صنعتگران, کارگران ساختمانی و پیشه وران که کارشان مرتبط با قلعه اورارتویی بوده.
پایان اورارتوها
نظریه های متعددی درباره زوال اورارتوها، چگونگی واگذاری قدرت و کناره گیری و حذف از صحنه سیاست وجود دارد. یکی از این نظریه ها که خیلی مستند تر و محکم تر است، هجوم و تسلط مادها هست که در مقابل آشوریان هم سرکشی داشتند. از طرفی دیگر آن چیزی که شواهد باستان شناسی در آن پررنگ است، احتمال میدهند سکایی‌ها توانسته‌اند اورارتوها را از صحنه خارج کنند.
نظریه بعدی، کوروش است. ما میدانیم که کوروش بخش کثیری از پادشاهی های کوچک را با تساهل و تسامح به دست آورده است.
کلام آخر
هنر در تمام کشور ها ماحصل ظهور، تلاش و نقش تمدن های زیادی است. در ایران فراوان اند تمدن هایی که با اختصاص زمانی کم، ولی موثر، توانسته اند گوشه ای از رشد و حفظ مدنیت و هنر ایران را حفظ و احیا کنند و آن را به قومیت بعد، انتقال دهند. اورارتوها از اقوام کم تر یاد شده تاریخ و هنر ایران اند که توجه به شناسایی و واکاوی آن در قیاس با تمدن های مهم تر در محجوریت به سر مبیرده است. اورارتوها ،اقوام ارمنی، در قرن ششم پیش از میلاد، در شمال غرب ایران سکونت داشتند و با تمدنی در حدود سیصد سال، مرکب از هشت قومیت مختلف، از تمدن های کم تر شناخته شده اما قدرتمند ایران باستان به شمار میروند. هنر و مدنیت این قوم مجموعه ای از اقوام پیشتر و یا همزمان خود است. بیشترین تاثیرات این قوم از آشوریان و محکم ترین نظریه برای بر چیده شدن اورارتوها، حکومت ماد است.
منابع
