اولین عکاس پرتره دوره قاجار، آقا رضا عکاسباشی

دوره قاجار

خاندان قاجار از سال 1304-1175 خورشیدی/1193-1344 قمری/ 1925-1796 میلادی در ایران سلطنت کردند. که درطی این مدت، تحولات زیادی اتفاق افتاد و قدرت های توانمند اروپایی نیز به ایران دست اندازی  کردند. سلسه قاجار با به سلطنت رسیدن آغا محمد خان شکل گرفت. اودر کاخ گلستان مستقر شد و شهر کوچک تهران را که به دلایل استراتژیک برای او اهمیت داشت را به عنوان پایتخت برگزید. آغا محمد خان  در جریان لشکر کشی به قفقاز به قتل رسید. پس از قتل او برادر زاده اش به ولیعهدی انتخاب شد.فتحعلی شاه اطلاعاتی از تاریخ و فرهنگ پیش از اسلام داشت.  او به خاطر شکوه و جلالش شهره بود و می توان این وصف را به خوبی  در نقاشیها و چهره نگاری هایی متعددی که از او باقی مانده دریافت نمود. آغاز نوگرایی را به دوره پادشاهی فتحعلی شاه و بنیانگذار نوگرایی رابه عباس میرزا  مردی روشن اندیش، که خواست او، سر و سامان دادن وضع نابسامان ایران با استفاده از پیشرفتها و کارشناسی های غرب بوده است نسبت داده اند.

اگرچه در زمان او جنگ های بسیاری صورت گرفت اما در زمان فتحعلی شاه شرایط برای تجدید حیات هنر درباری از جمله پیکره نگاری درباری به وجود آمد وارتباط معماری با نقاشی شکل تازه ای به خود گرفت. همچنین ساخت و ساز و توسعه پایتخت بسیار چشمگیر بود.همچنین اعزام نخستین گروه از ایرانیان برای تحصیل در اروپا در زمان پادشاهی فتحعلی شاه بوده است که ناشی از تمایل دو جانبه ناپلئون و فتحعلی شاه بوده است. بعد از فتحعلی شاه نوه اش محمد شاه برتخت پادشاهی نشست در این دوره حمایت از آثارهنرو معماری کاهش یافت. بعد از محمد شاه فرزند دوم او ناصرالدین شاه برتخت سلطنت نشست. این شاه فردی خوش ذوق اهل شعر و هنر بود و علاقه وافری به عکاسی داشت،  از این رو ناصرالدین شاه، اولین عکاس پرتره ایرانی، آقارضا فرزند میرزا اسماعیل جدیدالاسلام را که تحت آموزش یک عکاس فرانسوی به نام فرانسیس کارلهیان  بود را به دربار آورد. و او را در ۱۲۸۰ ه‍ . ق / ۱۸۶۳ م. به لقب «عکاس باشی» مفتخر کرد. وی بعدها «آجودان مخصوص» و سپس «اقبال‌السلطنه» نیز لقب گرفت.

در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه حرکت جامعه ایران به سوی مدرنیسم قرن نوزدهم اروپا قرار گرفت، امیر کبیر، سیاست مدرنیزه کردن ایران و حرکت تجدد خواهی را که از زمان عباس میرزا آغاز شده بود، از جهت کمی و کیفی  ارتقاء داد. در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه برای اولین بار دولت اقدام به تاسیس آموزشگاه کرد و برای خودمسئولیتی در امر تعلیم و تربیت قائل شد و به همین جهت سال 1268 تاسیس دارالفنون را مبدا تحول و دوره جدید در فرهنگ باید لحاظ کرد.  هنگامی که تاج و تخت ناصرالدین به فرزندش مظفرالدین شاه رسید او مردی سالمند و علیل بود. مظفرالدین شاه ازتبار شاهان سست عنصر تاریخ ایران بود. بعد از مظفر الدین شاه محمد علی شاه به تخت سلطنت نشست او بی کفایت ترین پادشاه قاجار بود . بعد از مرگ  محمد شاه آخرین پادشاه قاجار یعنی احمد شاه  به سلطنت رسیدند. تهران در این دوره تبدیل به شهر فرنگی شده بود.

پادشاهان سلسله قاجار،تاریخ سلطنت

عکاسی دوره قاجار

عكاسی در ایران رشته ای کاملاً نو و بدون سابقۀ قبلی بود، که بسیار سریع مورد حمایت قرار گرفت و مخاطبین و علاقمندان بسیاری یافت. عكاسی در ایران مانند سایر پدیده های مدرنیته در دوره قاجار آغاز شد. بنابر سابقه تاریخی، برای اولین بار از محمدشاه و پسرش ناصرالدین میرزا ولیعهد، و دخترش عزت الدوله عکس گرفته شده است.

دوران ناصرالدین شاه دوره شکوفایی عکاسی بود. در دوران ناصرالدین شاه ارتباط  ایران با اروپا گسترده تر از قبل بود. عده ای از پژوهش گران ناصرالدین شاه را از آغاز گران عکاسی ایران مطرح کرده اند. اعتمادالسلطنه در کتاب خاطراتش بارها به عکاسی توسط شاه اشاره کرده است.

اولین رساله در باب عکاسی توسط توسط میرزا احمد نوشته شد و به ناصرالدین شاه تقدیم شد و به دستور شاه میرزا احمد مدیر عکاسخانه دارالفنون شد.

نخستین معلم رسمی عکاسی مدرسه دارالفنون صاحب سبک، تحصیکرده خارج از کشور عبدالله میرزا قاجار بود. که در زمینه های پرتره، طبیعت، معماری و کپیه برداری از اشیاء و اسناد فعالیت چشمگیری داشت.

ترکیب بصری عکسهای او بر مبنای تعادل و توازن بود در بسیاری از موارد از اصل تقارن ساده بهره می برد ولی در مواردی از کادرهای جدیدی استفاده می کرد.

استفاده از تکنیک رنگی کردن دستی عکس ها از جمله نو آوری های که توسط عکاس اروپایی مونتابونه میسر شد همچنین نحوه حالت دادن یا پز به اشخاص  توسط او از جمله مواردی است که بر روی کار عکاسان دربار نیز تاثیر گذار بود.

عکاسی پرتره

عکاسی پرتره، عکاسی از چهره افراد  می باشد که در دسته بندی های مختلف و موضوعات متنوعی قرار می گیرد. عکاسی پرتره می تواند از زوایای مختلف باشد. همچنین در عکاسی پرتره می توان حالت های مختلف را برای افراد لحاظ کرد؛ در شرایط معمولی نظیر، انجام یک فعالیت، صحبت کردن و…

عکاسی پرتره در سال های آغازین شیوع این رسانه در جهان تصویر را دموکراتیزه کرد و به افراد عادی هم امکان ثبت تصویر از چهره خودشان را داد. این شیوه عکاسی پرتره مستند اجتماعی است که در ایران در آثار آقا رضا عکاسی قابل رویت است.

آقا رضا عکاس باشی

برای نخستین بار در کنار عناوینی چون نقاش باشی، یک مقام و لقب درباری جدیدنیز پیدا شد به نام عکاس باشی، این لقب در دربار ناصرالدین شاه به آقا رضا به دلیل مهارت وی در این فن داده شد .هنگامی که او ملقب به آقا رضا عکاس باشی شد، شاه دستور تاسیس اولین عکاسخانه همایونی را در کاخ گلستان به او داد. آقارضا در ۱۲۸۰ ه‍ . ق / ۱۸۶۳ م. به لقب «عکاس باشی» مفتخر شد. وی بعدها «آجودان مخصوص» و سپس «اقبال‌السلطنه» لقب گرفت.

عکاسی پرتره، آقارضا

دید عکاسی آقارضا متأثر از استادش کارلهیان بود و هر دو به عکاسی پرتره گرایش داشتند. این سبک عکاسی پرتره با دیدگاه واقع‌گرایانه مستند اجتماعی، نمایانگر حرفه‌ها و طبقات اجتماعی ایران است.

بعدها در اوایل قرن بیستم نظیر این‌گونه عکس‌ها یعنی پرتره حرفه‌های اجتماعی در آثار یکی از عکاسان مطرح و معروف کشور آلمان به نام آگوست ساندر دیده می شود.

سبک خاص عکاسی آقارضا، مستقل و به دور از عرف رایج عکاسی درباری ایران آن سال‌هاست. سبک عکاسی پرتره او رئالیستی مستند اجتماعی بوده که نمایانگر حرفه ها و طبقات مختلف اجتماعی بوده است. نمونه بارز این سبک عکس عمله گچکار باغ طهران می باشد.  از دیگر نمونه ها می توان به، کارگر ساختمان با بیل و چهارپایه، ابوالحسن‌خان قوشچی، کربلایی کاظم‌خان ملا، حاجی میرزا بیک فراش و اسقف  که بهترین دلیل این مدعا هستند؛ اشاره کرد.

در این نوع عکاسی پرتره، بازسازی واقع‌گرایانه چهره که خصوصیات شخص را آشکار می‌سازد، هدف اصلی است. این‌گونه عکس‌ها تابع عقاید مرسوم و کلیشه‌ای عکاسی پرتره آن دوران نیستند و عموماً از یک پس زمینه خاکستری، سفید یا سیاه (خنثی) در پشت موضوع بهره می‌برند.

آقا رضا از عکاسان  پرتره همچون، نادار و مونتا بونه الهام می گرفت. به عنوان مثال در برخی از پرتره ها ی تکی با نورپردازی عمومی که موضوع بر صندلی نشسته از نادار الگو گرفته است. این بدین معنا نمی باشد که او سبک خاص خود را نداشته است؛ بلکه او بدون تاثیر پذیری از این و آن و تا حدودی  به دور از عرف رایج عکاسی درباری ایران عکاسی می کرد. دلیل این مدعا در عکاسی پرتره آقا رضا، عدم تقلید او از عکاسی پرتره نادار و مونتا بونه که تحث تاثیر  پرتره نگاری نقاشی غرب بودند؛  اما آقا رضا نگاهی صاف و واقع گرا به موضوعات خود داشت.

در تعدادی از عکس های پرتره انجام شده توسط آقا رضا، در محیط خارج از استودیو نظیر  دیوار حیاط کاخ گلستان  استفاده از فون دیده می شود؛ که خود یک سنت تصویری خاص در عکاسی آن دوره می باشد. آقا رضا اولین عکاس ایرانی است؛ که عکس هایش را با دست رنگ آمیزی کرده است. همچنین آقا رضا برای زیباتر شدن عکس ها، آن ها را در هلال محو چاپ می کرد که به این تکنیک وینیت یا دور محو می گویند.

منبع

نویسنده: فائزه امیری پویا